Μια από τις ηρωικότερες μορφές των Καλογεράκηδων-ρήδων της Κρήτης δίπλα σ’ αυτήν του Αμαριώτη Αρχηγού Μητροφάνη Καλογεράκη και του Μακεδονομάχου Οπλαρχηγού, Ιωάννη Καλογεράκη είναι αυτή του Σφακιανού Καλογερογιάννη. Διθυράμβους πλέκουν οι ιστορικοί της Κρήτης για την προσφορά τους.
Για τον θρυλικό Καλογερογιάννη της Σαμαριάς αναφέρει σημαντικά στοιχεία ο ιστορικός Βασ. Ψιλάκης(1829-1918), στο έργο του Ιστορία της Κρήτης τ. Γ΄ σ.196-198. Σημειώνει: «Οι Καλογερήδες και ιδιαιτέρως ο Καλογερογιάννης εγένοντο περιβόητοι. Κατήγοντο από τη Σαμαριάν Σφακίων, το φοβερόν εκείνο κρησφύγετο στην μυστηριώδη και εκπληκτική φάραγγαν των Λευκών Ορέων. Από τα απρόσιτα αυτά μέρη εξορμούσε ο Καλογερογιάννης και η συντροφιά του κατά των ανθρωπόμορφων και φοβερωτέρων τεράτων του Σελίνου.…Προς ένα εξ’ αυτών, τον Βέργερην που διέπραττε ακατονόμαστα αίσχη, ο Καλογερογιάννης ηναγκάσθη να γράψει συνιστών εις αυτόν να σταματήση, αφού πλέον εχόρτασε από το αίμα και τα κακουργήματά του, διότι διαφορετικώς και με κάθε τρόπον, θα θέση ο ίδιος τέρμα εις την θηριώδη και κτηνώδη διαγωγήν του. Ο γιαννίτσαρος του εμήνυσε για να τον εγκλωβίσει, να κατέβει από τα βουνά, δια να τον φιλεύση εις το σπίτι του:
Έλα Γιάννη Καλόγερε, κάτω εις το κονάκι, να σφάξωμε ένα μαρτί, να κάμωμε ζεφτάκι.
Ο άλλος σπουδαίος Κρητικός ιστορικός Ι. Μουρέλος (1886-1963) στο έργο του, Ιστορία της Κρήτης σελ. 289, αφιερώνει κεφάλαιο με τον τίτλο Καλογερήδες και αναφέρει: «Η ιστορία και η παράδοση δυστυχώς κράτησε λίγα ονόματα από τους ιστορικούς Χαΐνηδες (Κρήτες αντάρτες εκδικητές επί τουρκοκρατίας), μα μέσα σ’ αυτά εξαιρετική θέση έχουν οι Καλογερήδες και πιο πολύ ο Καλογερογιάννης. Αυτός και οι αδελφοί του είχαν στρέψει όλο το μίσος και την εκδίκησή τους στους αγριότερους και φοβερότερους γενίτσαρους της Κρήτης, τους Σελινιώτες που δεν είχαν κανένα φραγμό στην αγριότητά τους….
Γι’ αυτούς ο Καλογερογιάννης αδιαφορώντας για τη ζωή του έτρεχε στους κάμπους για να κτυπήσει κάθε φορά ένα τύραννο. Προτού τους κτυπήσει, σαν παλικάρι που ήταν, θεωρούσε καθήκον του να στείλει πάντα μήνυμα και να συμβουλεύσει τον Αγά να πάψει το κακό που κάνει στους Χριστιανούς. Μια μέρα απάντησε στο δρόμο του ένα φαμέγιο (υπηρέτη) ενός από τους Βεργέρηδες. –Πες του Αγά σου να μην ξαναπειράξει κανένα Χριστιανό γιατί θα κάμω τον τάφο του όπου τονε συντύχω.
Αγρίεψε ο Γιανίτσαρος και απάντησε – Σαν είσαι άντρας έλα στο κονάκι μου να κάνωμε ζεύκι-διασκέδαση. Μια μέρα ο Καλογερογιάννης μαθαίνει πως ο Βέργερης βρισκόταν στα χωριά του Λάκκου, και γλεντούσε βασανίζοντας χριστιανούς και χριστιανές. Δεν άργησε να τον πετύχει μοναχό μια μέρα που μεθυσμένος άφηνε ύστερα από όργια ένα χριστιανικό χωριό και εγύριζε στο κονάκι του. Νάμαι Βέργερη ήλθα για να κάνομε το ζεύκι στο κονάκι σου. Μα πρώτα πρέπει να λογαριστούμε.
Όλοι οι γιανίτσαροι του Σελίνου ορκίστηκαν να τον ξεκάνουν όχι από εκδίκηση που σκότωσε το πρώτο τους παλικάρι, που και αυτοί από ζήλεια μισούσαν, μα από φόβο για τη δική τους ζωή. Δεν ετολμούσαν όμως να μπουν μες στη Σαμαριά γιατί τα Σφακιανά χώματα δεν τους σήκωναν, αλλά οργάνωσαν συστηματικές ενέδρες, ώσπου μια φορά πριν γιατρευτεί η πληγή του τον πέτυχαν κοντά στο φαράγγι και τον σκότωσαν χωρίς να προφθάσει να τους αντιληφθεί. Μα και σκοτωμένο ακόμα δεν ετόλμησε κανένας να τον πλησιάσει από φόβο, ώσπου κάποιος πιο τολμηρός απ’ όλους πετώντας πέτρες στο κορμί του εβεβαιώθηκε πως δεν ήταν ζωντανός.
Έτσι σκοτώθηκε και χάθηκε άλλος ένας ακόμα ηρωικός εκδικητής του χριστιανικού θρήνου».
Οι πέντε αδελφοί του εγκατέλειψαν τη Σαμαριά πηγαίνοντας σε διάφορα μέρη της Κρήτης για να γλιτώσουν το ξολοθρεμό. Ο τάφος των Καλογερήδων διασώζεται μέχρι σήμερα στη Σαμαριά.
Ας είναι αιωνία η μνήμη αυτών των γενναίων και ηρωικών ανδρών, που θυσιάστηκαν για την ελευθερία και τον περιορισμό των φρικαλεοτήτων των τυράννων.
* Ο Ευτύχιος Σ. Καλογεράκης είναι διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών