Η Κρητική Εκκλησία στην αντίσταση έχει προσφέρει ισχυρές προσωπικότητες και ατρόμητους αγωνιστές, όπως και στην τουρκοκρατία. Ο παπά Κυριάκος Κ. Κατσαντώνης με το ψευδώνυμο στην αντίσταση Κεντριανός, που του είχε δώσει ο Φέρμορ (Μιχάλης επειδή η πλαστή ταυτότητά του ήταν με το όνομα Μιχάλης Φραγκιαδάκης), ήταν ένας απ’ αυτούς. Γεννήθηκε στο Άνω Μέρος Αμαρίου το 1899.
Ο πατέρας του Κυριάκος, μεγαλοκτηνοτρόφος της εποχής, σκοτώθηκε στη δίνη βεντέτας στην οποία ο ίδιος δεν είχε αναμιχθεί. Κατά το έθιμο, ο αβάπτιστος ο γιος του πήρε το όνομα του, Κυριάκος, μεγαλώνοντας «χωρίς κυρού κανάκι» κατά τον Εωτόκριτο.
Ο παπά-Κυριάκος ήταν λεβεντόπαπας, ψηλός, εύσωμος, γιγαντόσωμος, γεροδεμένος, φαρδοκουταλάτος, με μεγάλο πλατύ πρόσωπο και χοντρές χερούκλες σαν φτυάρια, κυκλώπεια εμφάνιση. Ομορφοκαμωμένος, μεγαλοπρεπής, βιβλική μορφή που προκαλούσε δέος, με κύρος και γόητρο, επιβλητικός, αγέρωχος και ηγεμονικός, καπετανόπαπας, με καλογερικό σκούφο στο κεφάλι ριγμένος δεξιά σαν μπερές, εγγράμματος για την εποχή του.
Τέλειωσε το Γυμνάσιο και υπηρέτησε ως Ελληνοδιδάσκαλος. Πήρε μέρος στην Μικρασιατική Εκστρατεία και προάχθηκε σε Ανθυπασπιστή. Χειροτονήθηκε ιερέας το 1927 και παρέμεινε εν ενεργεία μέχρι το θάνατό του το 1979.
Την Γερμανοκατοχή οργανώθηκε στην Αντίσταση συνεργαζόμενος ένοπλα, κυρίως με τους Άγγλους κατασκόπους, αλλά και με τις άλλες αντιστασιακές οργανώσεις.
Ο αρχηγός της Αγγλικής κατασκοπίας Κρήτης, Ταγματάρχης Τομ Νταμπάμπιν (Γιάννης) στα απομνημονεύματά του αναφέρει γι’ αυτόν: «Αυτή τη φορά μας συνάντησε ο παπάς του χωριού με δύο παλικάρια για να μας προειδοποιήσει ότι ήταν Γερμανοί στο χωριό…
Ο καλύτερος φίλος μας εδώ (Άνω Μέρος) μαζί με τον γιατρό ήταν ο ξάδελφός του ο παπάς, ένας γίγαντας, ακόμα ωραίος άντρας, που είχε υπηρετήσει ως Ανθυπασπιστής ιππικού. Είχε καλή φωνή και απ’ αυτόν ακούσαμε για πρώτη φορά πολλά από τα τραγούδια της υπαίθρου που κάποτε εγκαρδίωναν τον λαό ενάντια στους Τούρκους…. Αυτό το αιμοβόρο ριζίτικο (Πότε θα κάνει ξαστεριά) ήταν για πολύ καιρό το σήμα κατατεθέν μας. Το έμαθα μαζί με άλλα πολλά από τον πολεμιστή παπά του Άνω Μέρους».
Ο άλλος σημαντικός Άγγλος κατάσκοπος-Λοχαγός Ζ. Φήλντινγκ (Αλέκος), επικεφαλής της Αγγλικής κατασκοπίας στη δυτική Κρήτη, στα απομνημονεύματά του αναφέρει ότι μετά από ένα καλό φαγοπότι με οκτώ πέρδικες, στου Παπαδογιάννη (παππούς) στον Άι-Γιάννη (Βαπτιστής), πέρασαν στο Άνω Μέρος, όπου είχαν «ένα ακόμη πλούσιο γεύμα με άφθονο κρασί, αυτή τη φορά προσφερόμενο από τον παπά του χωριού ο οποίος παρουσίαζε μεγάλη ομοιότητα με τον Φάλσταφ..».
Ο περίφημος αεικίνητος μαντατοφόρος της Κρητικής αντίστασης και γνήσιος, αγνός πατριώτης Γιώργης Ψυχουντάκης (Μπερτόδουλος) από την Ασή Γωνιά, που ατέλειωτες ώρες κάθε μέρα μετάφερε μηνύματα των Άγγλων σ’ όλη την Κρήτη, αναφέρει ότι ψάχνοντας τον Τομ στο Αμάρι για να του δώσει μήνυμα από τον Φήλντινγκ, «έφτασα στο Άνω Μέρος, πήγα στο σπίτι του παπά Κυριάκου Κατσαντώνη μα δεν τον βρήκα εκεί.
Μου είπαν ότι είχε πληροφορία ότι οι Γερμανοί θα πήγαιναν να τον καταζητούν και είχε φύγει… Πήγα ξανά στο Άνω Μέρος. Πληροφορήθηκα αυτή τη φορά πως θα βρω τον παπά Κυριάκο στις Λαμπιώτες. Πηγαίνω και τον βρίσκω. Εκεί ο παπάς ήξερε ένα δικό μας που μας πληροφόρησε πού είχε μετακινηθεί ο Τομ».
Μια άλλη φορά αναφέρει: «Στο Άνω Μέρος πήγαμε στο σπίτι του παπά-Κυριάκου, που αυτός έλειπε, είχε φύγει στη Μέση Ανατολή, αλλά ήταν εκεί η οικογένειά του. Η κυρά παπαδιά ετοίμασε τραπέζι για μας και μας είπε:-Πλησιάστε να φάτε κάτι. Φαίνεται πως ο Παύλος (Άγγλος) πεινούσε τόσο πολύ και δεν ήθελε καθόλου να χάνομε καιρό…φάγαμε και ήπιαμε με πολύ κέφι».
Ο Π. Φέρμορ το 1986 έγραφε ότι πολλοί άλλοι που έπαιξαν σημαντικούς ρόλους στην Κρητική αντίσταση έχουν πεθάνει όπως …και ο παπά Κυριάκος Κατσαντώνης από το Άνω Μέρος.
Ο Δημήτρης Εμμ. Κορωνάκης, Μοίραρχος Χωροφυλακής ε.α. από τον Άι-Γιάννη αναφέρει: «Νεαρός την κατοχή είχα κατέβει κάτω από το χωριό στον Ξιφέ ποταμό και έβαζα το βραδάκι τέλια (παγίδες) για λαγούς και μετά γυρίζοντας βραδιασμένα κάτω από το χωριό στο Μεγάλο λιβάδι προς το ρυάκι, απόμερα για να μην φαίνονται, βλέπω τον Πρόεδρο του χωριού Καλογεράκη Στελιανό (Κατσαντωνιά) να κουβεντιάζει με ένοπλους, τον πρωτοξάδελφό του παπά Κυριάκο Κατσαντώνη, τον Μπαλάσκα και αντάρτες. Ξαφνιάστηκαν όταν με είδαν, ανησύχησαν, δεν με γνώριζαν οι ξένοι, κάτι είπαν μεταξύ τους και τρέχοντας ο Πρόεδρος έρχεται προς το μέρος μου λέγοντάς μου, Δημήτρη μην πεις σε κανένα ότι μας είδες. Του υποσχέθηκα και έφυγα». Οι άνθρωποι της αντίστασης πάντα έπαιρναν μέτρα προφύλαξης, δεν ήθελαν να βλέπουν τις κινήσεις τους, ούτε ποιοι είναι, γιατί ο εχθρός παντού είχε μάτια και αυτιά.
Οι Γερμανοί πληροφορούνται τη δράση του, καταδιώκεται. Έτσι το 1943 φεύγει για τη Μέση Ανατολή. Εκεί κατετάγη με το βαθμό του Λοχαγού. Στη συνέχεια τον έστειλαν στη Λιβύη απ’ όπου και επανήλθε αρχές του 1945.
* Ο Ευτύχιος Σ. Καλογεράκης είναι διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών