“Άμμες δε γ’ εσσόμεθα πολλώ κάρρονες”. Στην αρχαία Σπάρτη υπήρχαν τρεις χορικοί λόγοι και αντίλογοι, μεταξύ γερόντων, ανδρών και νέων, όπως καταγράφηκε από τον Πλούταρχο (“Λυκούργος”, 21). Ο παραπάνω αντίλογος, που σήμαινε ότι “εμείς θα είμαστε πολύ καλύτεροι”, από σας, αποδίδεται στο χορό των νέων.
Η συγκεκριμένη ρήση ισχύει στην περίπτωση του πρώην μαθητή μου Μανώλη Παντινάκη, όταν ο γράφων διορίστηκε στο εξατάξιο Γυμνάσιο Σπηλίου. Χρόνια δύσκολα της επταετίας και χώρος, όπου έγινε ο αποχαρακτηρισμός του φακελώματός μου που ήταν διπλός. Για τον πατέρα μου, εφεδρο-ΕΛΑΣίτη στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, και τις δικές μου συλλήψεις στην ΕΔΗΝ και το ΠΑΚ. Ο αποχαρακτηρισμός μου, χωρίς δήλωση μετανοίας, έγινε από τον τότε δημοκράτη, Βιανίτη ενωμοτάρχη Νίκο Αγγουράκη.
Στο Σπήλι έγινα φιλικά αποδεκτός από τους κατοίκους, παρά το προηγηθέν τραγικό γεγονός με τον πνιγμό πάνω από είκοσι μαθητριών του Γυμνασίου, στη Γεωργιούπολη. Την ίδια περίοδο, δίσεκτα χρόνια 1972-73, με τον συμβολαιογράφο Παύλο Ζωγραφάκη, αδερφό του αντιστασιακού Κίμωνα, στο ίδιο χωριό, το Σπήλι, είχαμε μετατρέψει σε γιάφκα το σπίτι του Μιαούλη, καπετάνιου του ΕΛΑΣ και του Δημοκρατικού Στρατού, πρώην διωγμένου αξιωματικού και τότε αγρότη. Το γνώριζε, μάλιστα, όπως μου ανέφερε, ο ενωμοτάρχης Ν. Αγγουράκης.
Σ’ αυτό το κλίμα της εποχής άρχισε η σύσφιξη των σχέσεων μαθητή και καθηγητή. Συνεχίστηκε δημιουργικά, όταν ο Μανώλης Παντινάκης εργάσθηκε ως δημοσιογράφος στην εφ. “Ρεθεμνιώτικα Νέα” και την “ΤΟΛΜΗ” Ηρακλείου, του κοινού φίλου Νίκου Βιδάκη, καθώς και στην εφ. “ΤΑ ΝΕΑ” της Αθήνας, σε δημοσιεύματα και έρευνες.
Μετά παρέλευση χρόνων, συνεργασθήκαμε στο πρώτο του, κοινό βιβλίο-μαρτυρία μας, αγωνιστών του ΕΛΑΣ της επαρχίας Αγίου Βασιλείου, με τίτλο “Πόθος λευτεριάς”, 2003.
Έκτοτε, ακολούθησε και εκείνος το δικό του δρόμο στην καταγραφή μαρτυριών αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης. Συνεργασθήκαμε, εκ νέου, στο βιβλίο-μαρτυρία του Στρατή Βελουδάκη, Στρατιωτικού Υπεύθυνου του ΕΛΑΣ Ρεθύμνου, με τίτλο “Εθνική Αντίσταση Ρεθύμνου”, 2022.
Προσφάτως, ο αγαπητός Μανώλης Παντινάκης κυκλοφόρησε τη μελέτη-έρευνά του “Ο πολέμαρχος της Βίγλας”, βιογραφία αναφερόμενη στο Σπηλιανό συγχωριανό του “Καπετάν Σφακιανό” του ΕΛΑΣ και του Δημοκρατικού Στρατού, τον Γιώργη Αρετάκη, που έδρασε στην Πελοπόννησο, στην Κατοχή και στον Εμφύλιο.
Ο “καπετάν Σφακιανός”, ένας θρύλος στην Πελοπόννησο, όπως αναφέρει ο Παντινάκης, “φαίνεται ότι ήρθε η ώρα να πάρει τη θέση που του πρέπει στη Σύγχρονη Ιστορία, ώστε να αποκατασταθεί η αλήθεια και να διαλυθούν φήμες και ενοχές που φορτώθηκε, σαν αποδιοπομπαίος τράγος, από την εκάστοτε εξουσία”, ακόμα και από την κομματική της Αριστεράς, το ΚΚΕ.
Ο καπετάν Σφακιανός, ψευδώνυμο του Γιώργη Αρετάκη, γεννήθηκε στο Σπήλι το 1899, κατατάχθηκε εθελοντής στο στρατό. Έλαβε μέρος στο Μικρασιατικό Μέτωπο, όπου και συνελήφθη από τους Τούρκους, δραπέτευσε, προήχθη σε επιλοχία και διαδοχικά σε λοχαγό. Με το κίνημα του 1935 αποτάχθηκε, ανεκλήθη το 1940, έλαβε μέρος στο αλβανικό μέτωπο, τραυματίστηκε και στη συνέχεια με τους πρώτους αξιωματικούς εντάχθηκε στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ Πελοποννήσου.
Το καλοκαίρι του 1944 αναδείχθηκε ως διοικητής του ΙΙ Τάγματος του 8ου Συντάγματος ΕΛΑΣ Λακωνίας.
Έδωσε πολλές μάχες κατά των Γερμανών στην Πελοπόννησο. Με τη συμφωνία της Βάρκιζας (12/2/1945), αρνήθηκε να παραδώσει τον οπλισμό του και, το 1946, μαζί με δύο άλλους, δημιούργησε το Δημοκρατικό Στρατό Πελοποννήσου.
Πήρε μέρος σε δεκάδες μάχες, ως επικεφαλής, σε συγκρούσεις με τον Εθνικό Στρατό και τη Χωροφυλακή. Το 1949, επιχειρώντας να επιστρέψει στο Σπήλι, επικεφαλής τετραμελούς ομάδας επικηρυγμένων, κρυπτόμενοι στη σπηλιά “Βαγιολάγκαδο”, προδόθηκαν, μαχόμενοι με δυνάμεις της Χωροφυλακής Γυθείου. Αποκεφαλίστηκαν, ως επικηρυγμένοι, και τα κεφάλια τους κατέστησαν τρόπαια από τους νικητές.
Από ερευνητικό ενδιαφέρον, διά μέσου της κόρης του καπετάν Σφακιανού Καίτης Αρετάκη, ο Παντινάκης ανακάλυψε το προσωπικό πολύτιμο ημερολόγιό του, των ετών 1947-48.
Ένα εκτενές ημερολόγιο, το οποίο ο καπετάν Σφακιανός τηρούσε καθημερινά σχεδόν και το οποίο, λίαν προσεχώς, θα εκδώσει και αυτό ο Παντινάκης. Είναι χαρακτηριστικός ο τρόπος γραφής του ημερολογίου στο παρακάτω απόσπασμα: “Την 2α μ.μ. ενεργήτε επίθεσις εκ μέρους μας, τους βάζουν στα πόδια οι δικοί μας, μα ταμπουρόνοντε στο χωργειό Χώρες και γύρω των υψωμάτων του χωργειού. Εισηγούμε να περάσει το Αρχηγείον εις το αριστερόν της διατάξεως μας που αδρανεί…”.
Πρώτες ενέργειες του Παντινάκη, όμως, ήταν να συλλέξει μαρτυρίες από δεκάδες αυτόπτες μάρτυρες ή επιγόνους αγωνιστών από την Πελοπόννησο και την Αθήνα, αλλά και από την αντίθετη πλευρά, καθώς και αρχειακό υλικό ή έντυπο, ενώ προηγούνται αναλυτικά στοιχεία -πληροφορίες για τη ζωή του Αρετάκη- Σφακιανού, από το Σπήλι και τον Εθνικό Στρατό. Η μέθοδος Παντινάκη είναι αναλυτική, για τις περιόδους της ζωής και της δράσης του καπετάνιου, πλαισιωμένη με τις προσωπικές και λοιπές πληροφορίες που τεκμηριώνουν τα γεγονότα.
Επί παραδείγματι, το κεφάλαιο “Σεπτέμβριος 1943: “Μελανό σημάδι στην ιστορία της Δικαιοσύνης…”, τεκμηριώνεται με τη μαρτυρία του Ηλία Παπαστεργιόπουλου.
“Η επική Μάχη με Γερμανούς στην Κερπινή”: γίνεται χρήση των Αμερικανικών Αρχείων (NARA), του Χέρμαν Φρανκ Μάγερ, η συνέντευξη Χρήστου Φερλελή, του Ανδρέα Ασημακόπουλου, των Γερμανικών Αρχείων (BArch), του Αντώνη Καλογιάννη και από το “Καλάβρυτα News, Αρχείο Ολοκαυτωμάτων”. Η ίδια μέθοδος παρουσίασης και τεκμηρίωσης ακολουθείται και στα περισσότερα από είκοσι τέσσερα κεφάλαια για τη δράση και τα γεγονότα “Σφακιανού”.
Προς το τέλος, ακολουθεί το κεφάλαιο “Η απαξίωσή του στον εορτασμό στη Δίβρη’’, με απόσπασμα, προδημοσίευση από το ημερολόγιό του. Μια απαξίωση που γίνεται από τον Μέραρχο και τα επιτελικά στοιχεία του Αρχηγείου του Δημοκρατικού Στρατού Πελοποννήσου, για το λόγο ότι δεν ήταν οργανωμένος στο Κ.Κ.Ε., παρά τις αιτήσεις του ίδιου. Στο ημερολόγιό του γράφει, σε τρίτο πρόσωπο:
“Μόνο κάποιος Σφακιανός ο Γιώργης λυπημένος, ψυχικά λαβωμένος και ξεπεσμένος σ’ ένα δωμάτιο κλεισμένος είναι μακριά της σημερινής γιορτής χαράς και τελετής”.
Ακολουθεί ξεχωριστό κεφάλαιο-εξιστόρηση, για την ανεύρεση των οστών του στο κοινό οστεοφυλάκιο στο Δρυάλι, από την κόρη του Καίτη, και τελειώνει με την καθυστερημένη, όψιμη απονομή τιμής από το Κ.Κ.Ε., το 2019, καθώς και τον εκτενή κατάλογο με τις μάχες του “Σφακιανού” στον Ε.Λ.Α.Σ. και στον Δημοκρατικό Στρατό.
Το βιβλίο Μανώλη Παντινάκη “Kαπετάν Σφακιανός” είναι σαφώς το καλύτερο, μέχρι τώρα, ανάμεσα σε 15 άλλα βιβλία- μαρτυρίες που έχει εκδώσει.
Η προσωπική μας συμμετοχή στο βιβλίο είναι συμβολική και αγαπητική, με δυο κείμενα: Το ένα είναι εν είδει εισαγωγικής μελέτης και αποτελεί λογοτεχνική -φιλολογική ανάλυση του ποιήματος “Guevara” του Νίκου Καββαδία, αφιέρωμα στον Τσε Γκεβάρα, στο οποίο, σε ένα στίχο του γράφει: “Φυλάει το αλώνι ο Σφακιανός και ο Αρίδα την Κορίνα”. Η μελέτη μας έχει τον τίτλο “Νίκος Καββαδίας και καπετάν Σφακιανός” (σ. 20-22).
Το δεύτερο κείμενο, με τίτλο “Ο χωροφύλακας, το Λενιώ και το Μαριώ” (σ. 200-201) έχει ληφθεί από το κοινό βιβλίο: Αντώνης Σανουδάκης-Αθανασία Ψαρουλάκη, Θεοδόσης Μπαγιάτης, Από τη Μικρά Ασία στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, Αθήνα, “Ταξιδευτής”, 2016, σ. 43-45. Σε εκτενές κείμενο του βιβλίου μάς αφηγείται ο ΕΛΑΣίτης αντάρτης Θεοδόσης Μπαγιάτης για τη σύλληψη Ηρακλειώτη χωροφύλακα, από τον καπετάν Σφακιανό, στον οποίο χάρισε τη ζωή του, όπως έπραττε γενικά για τους Κρητικούς αιχμαλώτους, στρατιώτες ή χωροφύλακες.
Με μεγάλο ενδιαφέρον περιμένουμε την κυκλοφορία του δεύτερου τόμου από τον Μανώλη Παντινάκη, με το ιδιόχειρο ημερολόγιο του ίδιου του καπετάν Σφακιανού”, πολύτιμο, όπως και ο πρώτος τόμος, για την Ιστορία των νεότερων χρόνων.
* Ο Αντώνης Σανουδάκης Σανούδος είναι καθηγητής Ιστορίας-συγγραφέας