Ο γενειοφόρος, φιλοσπήλυξ, δασύτριχος και τραγόπους Παν, σύμφωνα με την παράδοση, ήταν γιος του Δία και της Θύμβρης. Κατά μία άλλη εκδοχή ήταν γιος του Δία και της Καλλιστούς του Λυκάονος, αδελφός του Αρκάδος ή γιος του Ερμή. Ο Παν αναφέρεται σαν σύζυγος της νύμφης Αίγης η οποία του έδωσε τον γιο Αιγί-παν-ο, ο οποίος λένε ότι βοήθησε τον Δία στη μάχη κατά του Τυφώνα.
Ο Παν εμφανίστηκε μετά τον 7ο π.Χ. αιώνα, ήταν φίλος του κρασιού, του γλεντιού και του έρωτα και αποτελούσε προσωποποίηση της γενετικής δύναμης της ζωής. Τον θεωρούσαν επιβήτορα των κατσικιών.
Ο Παν γεννήθηκε στο βουνό Λύκαιο της Αρκαδίας, ήταν ένας πανάρχαιος Πελασγικός θεός, υπήρξε από τους μεγάλους ήρωες της προκατακλυσμιαίας Αρκαδίας, ο οποίος μετά θεοποιήθηκε. Μάλιστα η Αρκαδία, λόγω του Πανός, στην αρχαιότητα ονομαζόταν και Πανία.
Η παράδοση λέει ότι η Σύριγξ, που ήταν νύμφη, για να αποφύγει τον Πάνα μεταμορφώθηκε σε καλαμιά, απ’ όπου ο θεός Παν έφτιαξε τον αυλό.
Ο Παν ήταν για τους θνητούς διφυής, μισός άνθρωπος, από τη μέση και πάνω και μισός τράγος από τη μέση και κάτω, έχοντας αυτιά μυτερά, και ήταν ο θεός των δρυμών και των ποιμένων.
Γιοι του Πανός αναφέρονται ο Κρότος αλλά και ο Λυγξ με τους Παν-ίσκους.
Στα αγάλματα και όπου αλλού έχει βρεθεί η μορφή του τον βλέπομε να κρατά ή να παίζει τη σύριγγα, τον αυλό ή άλλο μουσικό όργανο, π.χ. άρπα.
Το όνομά του πιθανότατα προέρχεται από το ρήμα πάω = βόσκω. Μια άλλα εκδοχή για το όνομά του είναι ότι όταν η μητέρα του τον γέννησε, τον εγκατέλειψε. Στη μυθολογία μάς παραδίνεται ότι τον είδε ο Ερμής, τον πήρε και τον πήγε στον Όλυμπο. Εκεί τον είδαν οι θεοί και χάρηκαν πάν-τες (όλοι) γι’ αυτό και τον ονόμασαν Πάνα.
Από τα επίθετα που του έχουν δώσει τα πιο γνωστά είναι το Αγραίος και Νόμιος.
Από αρχαιοτάτων χρόνων οι πρόγονοί μας, όπου υπήρχαν σπήλαια, τα είχαν τόπους λατρείας. Σε πολλά απ’ αυτά λατρευόταν ο Παν αλλά και οι Νύμφες. Γι’ αυτούς τα σπήλαια συμβόλιζαν τον κόσμο.
Τα σπήλαια αυτά, άντρα Πανεία-Νυμφαία, μαρτυρούν τις λατρευτικές τελετές μυστηρίων που γίνονταν σ’ αυτά κατά τους προϊστορικούς χρόνους. Οι Νύμφες ήταν πάντα η ακολουθία του Πάνα.
Οι έρευνες μέχρι σήμερα έχουν φέρει στο φως αρκετά λατρευτικά σπήλαια του Πάνα στον ελλαδικό χώρο. Δεν έχουν εντοπιστεί στην Ήπειρο, τη Θράκη και τη Μακεδονία. Η λατρεία του δεσπόζει στην Πελοπόννησο. Φυσικά λατρευόταν και στην Κρήτη.
Τα σπήλαια που λατρευόταν ο θεός Παν ήταν ιδιαίτερα προσφιλή στις γυναίκες όπου πήγαιναν και διασκέδαζαν.
Τόσο στις εισόδους των σπηλαίων, όσο και στο εσωτερικό τους υπήρχαν αγάλματα του θεού, των Σατύρων, των Σιληνών, βωμοί, ειδώλια, αγγεία, όστρακα, λήκυθοι, λυχνάρια, αναθήματα (βραχιόλια, περιδέραια, κοσμήματα, νομίσματα κ.α.) αλλά και επιγραφές που μαρτυρούν τη λατρεία στο θεό Πάνα.
Στις θυσίες πού έκαναν τού πρόσφεραν αγελάδες, κριάρια και πρόβατα καθώς γάλα και μέλι.
Σ’ ένα από τα σπήλαια που λατρευόταν ο Παν, στο σπήλαιο του Χείρωνος στη Λάρισα της Θεσσαλίας, λέγεται ότι πήγε ο Ηρακλής για να τον τιμήσει. Είναι το σπήλαιο που αναφέρουν ότι ανατράφηκαν, ο Ασκληπιός, ο Αχιλλέας, ο Ιάσονας, κ.ά.
Ο Παν ήταν έμπειρος στη μαντική τέχνη την όποια δίδαξε στον θεό Απόλλωνα. Ο μεγάλος του έρωτας υπήρξε η Σελήνη. Γιος του αναφέρεται επίσης ο Γλαύκος, ο οποίος πήρε μέρος σε μια εκστρατεία του Διόνυσου στην Ινδία πριν από τον Κατακλυσμό.
Στην εκστρατεία αυτή του Διονύσου, εναντίον των Ινδών, στρατηγός ήταν ο Παν, κατά τη μυθολογία, όπως αναφέρει ο Πολύαινος, στα Στρατηγήματα, Α.2, ο Παν ήταν αυτός που με τη σοφία και την τέχνη του προκάλεσε τον φόβο στον εχθρό, “πρώτος πολεμίοις φόβον ενέβαλε σοφία και τέχνη”. Αυτό έγινε όταν οι εχθροί τούς είχαν εγκλωβίσει σ’ ένα φαράγγι δασώδες. Τότε ενώ όλοι τα είχαν χαμένα, ακόμα και ο Διόνυσος, ο Παν έδωσε εντολή στους στρατιώτες μόλις νυκτώσει να βγάλουν όλοι μαζί πολύ δυνατές πολεμικές κραυγές. Πράγματι αυτό έγινε και οι εχθροί νομίζοντας ότι οι αντίπαλοί του είναι πολλοί, οι περισσότεροι τρομοκρατήθηκαν και τράπηκαν σε φυγή. Έκτοτε τους αβάσιμους φόβους αυτούς των στρατιωτών ονόμασαν παν-ικούς καθότι σε αυτό συνέβαλε η ευφυία του Πανός. Από εκεί το παν-ικοβάλλομαι και φυσικά ο παν-ικός.
Ακόμα ο Διόδωρος αναφέρει “θόρυβος ο καλούμενος πανικός”, και ο Πλούταρχος ”ἑωθινῆς δὲ φυλακῆς καὶ πανικὸν τάραχον ᾔσθοντο γιγνόμενον παρὰ τοῖς πολεμίοις”, Καίδσαρ43.
Απόγονοί του ήταν οι Πάν-ες.
Από τα 25 περίπου σπήλαια που υπάρχουν στην Ελλάδα, τα αφιερωμένα στη λατρεία του θεού Πανός, τα δύο βρίσκονται στην Κρήτη. Το ένα βρίσκεται στα Πλατάνια Αμαρίου του Νομού Ρεθύμνης, σε υψόμετρο 1.330 μέτρα, στη θέση Πάνω (Μ)Πάνα, και είναι το Σπήλαιο (Μ)πάνα (Πάνα) ή η Σπηλιά της Πάνας ή του Πανός ή η Μπάνα, Νο 0241, που το στόμιο του είναι 7,60 μέτρα. Το άλλο βρίσκεται πάνω στο βουνό Βάρδιες στα Χωραφάκια Κουνουπιδιανών Κυδωνίας Χανίων, Νο 0054, κοντά στον Σταυρό του Ακρωτηρίου Κυδωνίας και είναι το Σπήλαιο του Λερά (ο Λεράς ήταν ληστής) ή Λερά Σπήλιος, όπως είναι γνωστότερο.
Στο Σπήλαιο Λερά έχουν βρεθεί αρκετές επιγραφές που αναφέρονται στον Πάνα και τις Νύμφες. Κατά την παράδοση μάλιστα στο σπήλαιο αυτό κατοικούσε και ο μυθικός γίγαντας Τάλως.
Εκφράσεις σχετικές που ακούγονται:
Είχε δεν είχε, τον έπιασε πανικός.
Έπαθε πανικό.
Με το μόνο-μόνο την/τον/τους πιάνει πανικός.
Μ’/την/τον/τους έπιασε πανικός.
Ο σεισμός σεισμός κι ο πανικός πανικός.
Πανικοβλήθηκε στα καλά καθούμενα.
Πανικόβλητη/ος/οι έτρεχε/αν να σωθεί/ούν.
Πανικό να δουν τα μάτια σου.
Τα ‘χασε. Την/τον/τους έπιασε πανικός.