Αποτελεί αξιέπαινη πρωτοβουλία του Δήμου Αμαρίου η καταγραφή των ιστορικών και λαογραφικών μνημείων του Δήμου, για την ανάδειξη και διάσωσή τους, πριν είναι αργά. Τέτοιο μνημείο είναι και ο νερόμυλος στη γέφυρα του Μανουρά.
Ο νερόμυλος αυτός είναι της ενετικής περιόδου (1204-1669), όπως και οι περισσότεροι νερόμυλοι της Κρήτης, με διασωζόμενη πάνω του ημερομηνία 1650 και βρίσκεται δίπλα στη γέφυρα Μανουρά, κάτω από τον Άι-Γιάννη Αμαρίου. Οι Βενετοί κατακτητές επιζητούσαν την σιτάρκεια του νησιού, ώστε να είναι σε θέση να αντιμετωπίζουν ευκολότερα τους τυχόν αποκλεισμούς από τους εχθρικούς στόλους.
Έτσι, σε όσα χωριά γειτνίαζαν με ποτάμια ή ρέματα και το επέτρεπαν οι συνθήκες, έχτιζαν νερόμυλους κατά μήκος τους. Σπανιότερα οι νερόμυλοι χρησιμοποιούνταν και για παραγωγή λαδιού και την επεξεργασία μάλλινων. Είναι ο τελευταίος εν λειτουργία νερόμυλος στον Πλατή ποταμό. Λειτουργούσε μέχρι το 1962.
Έχει την ιδιαιτερότητα ότι έχει διπλά λιγάτα (αγωγοί πτώσης νερού), μεγάλου ύψους, για να πέφτει το νερό με δύναμη στην ξύλινη φτερωτή στη βάση τους και να κινεί τις μεγάλες μυλόπετρες στη στρώση του μύλου που άλεθαν το σιτάρι. Άκρως οικολογική λειτουργία, χρησιμοποιώντας τα απλά φυσικά στοιχεία, χωρίς καμία επιβάρυνση και μόλυνση του περιβάλλοντος, όπως γίνεται σήμερα με τις αντίστοιχες δραστηριότητες. Τα δύο λιγάτα είναι αρκετά καλά διατηρημένα, σε αντίθεση με τον παραλληλόγραμμο χώρο-δωμάτιο του μυλωνά και της στρώσης του μύλου που έχει καταρρεύσει η οροφή.
Είχε δύο σαΐτες (μεγάλα αυλάκια νερού), που τον τροφοδοτούσαν. Η μία περίπου 800 μέτρων, η οποία έπαιρνε νερό το χειμώνα από το χείμαρρο Μουνούχο από τα δυτικά, μέχρι που στέρευε. Η δεύτερη μήκους 1500 μέτρων, έπαιρνε το νερό με φυσική ροή από το φαράγγι, κάτω από το Πετροχώρι η οποία παρείχε νερό μέχρι και το καλοκαίρι. Σε ένα σημείο έχει τρυπηθεί με τα χέρια και τα μέσα της εποχής ογκώδες χαράκι-πέτρα (τρυπητό χαράκι) για να περνά το αυλάκι και το νερό του μύλου από μέσα.
Κάθε χρόνο οι σαΐτες αυτές χρειάζονταν αρκετά μεροκάματα για να καθαρισθούν από τα χώματα και τις ζημιές που προκαλούσαν οι βροχές του χειμώνα και τα ρυάκια με τα οποία διασταυρώνονταν. Τα μεγάλα αυτά αυλάκια, με ποσότητα νερού μεγάλων ρυακιών, λειτουργούσαν και ως αγωγοί δωρεάν άρδευσης, των αγροκτημάτων από τα οποία διέρχονταν ως αντιστάθμισμα.
Διέθετε μεγάλη στέρνα, δεξαμενή νερού, για τη συγκέντρωση του νερού, όταν λιγόστευε, ώστε να έχει μεγαλύτερη πίεση και να μπορεί να κινεί τις μυλόπετρες.
Το 1945 ο μισός μύλος και τμήμα από το μετόχι ανατολικά του μύλου, περιουσία του Σπυρ. Δροσουλάκη, αδελφού της Μαρίας Δροσουλάκη-Μανουρά, στον οποίο ανήκε, αγοράστηκε, από τον Στυλιανό Ν. Καλογεράκη (Κατσαντωνιά) από τον Άι-Γιάννη, ο οποίος τον ανακαίνισε, αναδιοργάνωσε και εντατικοποίησε τη λειτουργία του. Εξυπηρετούσε όλη σχεδόν την επαρχία αποτελώντας κέντρο συνάντησης των ανθρώπων της εποχής.
Όταν διανοίχθηκε ο αμαξωτός δρόμος, απέκοψε την μεγάλη στέρνα του από τον υπόλοιπο μύλο και σταμάτησε η λειτουργία του. Την τελευταία εποχή λειτουργίας του, μυλωνάδες επί αρκετά χρόνια ήταν ο Σταύρος Ι. Καλογεράκης, ο Μύρων Μαυρογιαννάκης από τον Άι-Γιάννη κ.ά., οι οποίοι έμεναν νυχθημερόν εκεί και εξυπηρετούσαν την περιοχή.
Ιστορικά γεγονότα που συνδέονται με το νερόμυλο:
1.Επικίνδυνα ανταμώματα στο νερόμυλο τη Γερμανοκατοχή.
Ο περίφημος μαντατοφόρος της αντίστασης Γιώργης Ψυχουντάκης (Μπερτόδουλος), από την Ασή Γωνιά, αναφέρει ότι σε μια αποστολή του περνώντας το μύλο και τη γέφυρα του Μανουρά και προτού ανηφορίσει για τον Άι-Γιάννη, βλέπει πέντε-έξι Γερμανούς να κατεβαίνουν.
Τον αντιλαμβάνονται και φοβούμενοι ενέδρα, ετοιμάζουν τα όπλα τους. Εκείνος τρέχοντας επιστρέφει πίσω και ξαναπερνά τη γέφυρα αλαφιασμένος, φωνάζοντας “Γερμανοί!” στους ανθρώπους που ήταν στο μύλο και κρύβεται στους ελαιώνες.
Οι Γερμανοί έρχονται στο μύλο και ανακρίνουν τους ανθρώπους για το ποιος ήταν αυτός που έφυγε. Στην αληθινή απάντησή τους ότι δεν τον γνωρίζουν, δεν πείσθηκαν, έριξαν την ευθύνη στον μυλωνά και τον άρχισαν στο ξύλο. Τον πήραν ανηφορίζοντας προς το Άνω Μέρος, χτυπώντας τον κάπου-κάπου καθώς πήγαιναν. Πβλ. Γεωργ. Ψυχουντάκη, Ο Κρητικός Μαντατοφόρος, εκδ.επιλογές, σ.194.
- Τη γερμανοκατοχή, στην τοποθεσία Νερατζέ, σε κτήμα του Στυλιανού Ν. Καλογεράκη, μέλους της αντιστασιακής οργάνωσης Ε.Ο.Κ. Ρεθύμνου, σε κατάλληλο σημείο, που δεν φαινόταν λόγω δένδρων, από το οποίο περνούσε το μεγάλο αυλάκι με το νερό για το μύλο, δίπλα στον ποταμό, στήθηκε μηχανισμός φόρτισης των μπαταριών των ασυρμάτων της Αγγλικής κατασκοπίας και των ανταρτικών ομάδων, σε συνεργασία του Μ. Παπαδογιάννη (παππούς) με το Στελιανό Καλογεράκη και τους ανθρώπους της αντίστασης. Το σημείο υπάρχει μέχρι σήμερα. Ο μηχανισμός λειτουργούσε με το νερό της σαΐτας, που έθετε σε κίνηση ανάλογη φτερωτή και δυναμό φόρτισης. Έτσι η ύπαρξη του μύλου βοήθησε στην αντιμετώπιση του σημαντικού προβλήματος των επικοινωνιών με το Στρατηγείο της Μ. Ανατολής και των αντιστασιακών ομάδων μεταξύ τους.
Ο νερόμυλος σήμερα είναι ιδιοκτησία της οικογένειας Στυλιανού Ν. Καλογεράκη από τον Άι-Γιάννη και της οικογένειας Μανουρά από το Άνω Μέρος. Είναι αδήριτη ανάγκη να συντηρηθεί και να ανακαινισθεί, με προγράμματα που τρέχουν ήδη στο Υπουργείο Πολιτισμού, ως σημαντικό πολιτιστικό στοιχείο μιας άλλης εποχής, με παρέμβαση του Δήμου και συνεννόηση με τους ιδιοκτήτες του, για να μην καταρρεύσει και το υπόλοιπο τμήμα του.
Να προβληθεί ως λαογραφικό-πολιτιστικό αξιοθέατο στους τουριστικούς χάρτες μαζί με την παρακείμενη γέφυρα και με τουριστικό παραποτάμιο μονοπάτι-διαδρομή, από Πετροχώρι Φαράγγι, νερόμυλος-γέφυρα, κάτω φαράγγι, Αγία Γαλήνη που είναι σχεδόν έτοιμο.
* Ο Ευτύχιος Σ. Καλογεράκης είναι διδάκτωρ Πανεπιστημίου Αθηνών