Είναι γνωστό, πόσο πολεμήθηκε από διαφορετικούς δογματικούς χώρους ο Νίκος Καζαντζάκης και σήμερα μετά από τη διεθνή του καταξίωση αναθεωρούν την άποψή τους. Θα αναφέρω ενδεικτικά μερικούς που συνέβαλαν σ’ αυτό. Ο μεγάλος δάσκαλος Στυλιανός Αλεξίου σε διάλεξή του άσκησε κριτική στον πατέρα του Λευτέρη και στις θείες του Γαλάτεια και Έλλη, επειδή τον αδίκησαν και τον θεωρεί ένα από τους μεγάλους μας δημιουργούς. Επίσης, ο Σταμάτης Φιλιππίδης καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης δίδαξε το έργο του, έχει εκδώσει μια εξαιρετική μελέτη για την πεζογραφία του και διοργάνωσε σχετικό συνέδριο.
Θα ήταν παράλειψη αν δεν ανέφερα τον φίλο Γιώργο Στασινάκη και την Διεθνή Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη για την πολύ μεγάλη συμβολή τους, ιδιαίτερα με τις λέσχες ανάγνωσης, που και στην πόλη μας και αλλού, βοηθούν τους νέους να διαβάσουν και να χαρούν το έργο του. Ειδικά η διδακτορική διατριβή του Νίκου Μαθιουδάκη για την Οδύσεια αποτελεί μια σημαντική συμβολή στην κατανόηση του ποιήματος αυτού.
Υπάρχουν φυσικά και άλλες πολλές μελέτες που αναπτύσσουν την εργοβιογραφία του. Χάρηκα ιδιαίτερα διαβάζοντας μια λαμπρή μελέτη του Δημήτρη Κόκορη που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «ΠΕΔΙΟ» με τίτλο «Ο Καζαντζάκης ως ποιητής». Ο Δημήτρης Κόκορης είναι αναπληρωτής καθηγητής νεοελληνικής γραμματείας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με εξαιρετικές εργασίες για πολλά θέματα του επιστημονικού του ενδιαφέροντος. Εξετάζει συνολικά το ποιητικό έργο του Καζαντζάκη χωρίς δογματισμούς με μια γλώσσα καθαρή και σαφή, με επιστημονική μεθοδολογία, χωρίς εύκολες αξιολογήσεις και απορρίψεις, ακόμα και για τα πρώτα ποιήματά του.
Στη μελέτη αυτή πολύ σωστά τονίζεται ότι στο ποιητικό έργο ενσωματώνονται πολλές φιλοσοφικές απόψεις, που όμως μας δίδουν μια άρτια ποιητική φωνή. Πιστεύω ότι μια από τις αιτίες που ο Καζαντζάκης παραμένει μεγάλος είναι ακριβώς, επειδή πέτυχε να μετατρέψει τη φιλοσοφία σε τέχνη και οι λογοτεχνικές του μορφές είναι ζωντανές και μας εμπνέουν.
Σωστά, επίσης, ο Δημήτρης Κόκορης θεωρεί ότι οι «Τερτσίνες» αποτελούν άξια ποιητική δημιουργία, γιατί και η έκταση των ποιημάτων και η μετρική και ρυθμική τους αρμονία έχουν πλούσιο συγκινησιακό αποτέλεσμα. Πράγματι, αν η ποίηση γράφεται με λέξεις όπως έχει ειπωθεί, η ποίηση του Καζαντζάκη γράφεται και με λέξεις και με ιδέες.
Το βιβλίο συμπληρώνεται με μια πλήρη βιβλιογραφία 36 σελίδων και με ευρετήριο προσώπων, ώστε ο μελετητής και ο απλός αναγνώστης να έχουν τη δυνατότητα να αναζητήσουν, αν θέλουν και να γνωρίσουν σε βάθος το ποιητικό έργο του μεγάλου μας συγγραφέα. Είναι πάντως σημαντικό ότι αξιόλογοι επιστημονικοί μας δάσκαλοι διδάσκουν και μελετούν το έργο του, που και σήμερα έχει να μας δώσει πολλά.
Βάση, βέβαια, στην κατανόηση του έργου του Νίκου Καζαντζάκη αποτελεί το έργο του Παντελή Πρεβελάκη «Ο ποιητής και το ποίημα της Οδύσειας». Η αγωνία του να γίνει μεγάλος, η ασκητική του ζωή, ο ανήφορος που επιλέγει αρνούμενος τις καθημερινές απολαύσεις χωρίς προσδοκίες έχει στοιχεία ενός ηρωικού μηδενισμού. Καταλήγοντας παραθέτω μια παράγραφο από τη μελέτη του Δημήτρη Κόκορη.
« Η κριτική πρόσληψη του ποιητή Καζαντζάκη δεν ήταν και δεν θα μπορούσε να είναι ούτε ομόθυμα θετική ούτε εν όλω αρνητική. Αρκετοί τον ύμνησαν και πολλοί τον αρνήθηκαν, κατά κύριο λόγο γενικευτικά και υπεραπλουστευτικά, είτε παρερμηνεύοντας τον είτε κρίνοντας από το μέρος το όλον. Δεν έλειψαν, φυσικά, και οι νηφαλιότερες κριτικές φωνές που κατέδειξαν τη σημασία και την αξία των ποιητικών συνθεμάτων του, χωρίς να παρασιωπούν και τις – κατά την άποψη των κρινόντων – καλλιτεχνικές ή και ιδεολογικές δυσλειτουργίες της ποίησής του.