Γεννήθηκε στα Γκουσελιανά του Αγίου Βασιλείου το 1874. Το τρίτο παιδί της επταμελούς οικογένειας του Γιώργη Κλειδή και της Μαρίας Μπίκη από τα Σφακιά. Τα άλλα ήσαν: Ο Κωστής, ο Γιάννης, ο Μανώλης, η Δέσποινα, η Βασιλική και η Ελένη.
Στο χωριό του τέλειωσε τη βασική εκπαίδευση της εποχής. Από τους συνομήλικούς του ξεχώριζε για την πνευματική του οξύτητα, την ευφυΐα, την εργατικότητα και τη φιλομάθειά του. Συν τω χρόνω ανέπτυξε την ικανότητα να παρατηρεί, να αναλύει γεγονότα και δύσκολες καταστάσεις και να δίνει τις καταλληλότερες λύσεις. Σε όλα αυτά τα προτερήματα αν προσθέσουμε την αφοβία, την τολμηρότητα και τον επαναστατικό του χαρακτήρα βλέπουμε τον εκκολαπτόμενο επαναστάτη, τον ηγέτη.
Τον ενοχλούσε αφάνταστα η κακή κατάσταση του Χριστιανικού πληθυσμού του τόπου μας, η φτώχεια, η μιζέρια και η δύσκολη επιβίωσή του. Η ισονομία, τα ίδια δικαιώματα και οι ίσες ευκαιρίες για Χριστιανούς και Μουσουλμάνους ποτέ δεν ίσχυσαν1.
Το 1892 οι Μουσουλμάνοι Ξύγκηδες των Παλαιολούτρων δολοφόνησαν τους αδερφούς Γιάγκο και Γιώργη Τζέλο. Μετά την ταφή των νεκρών, τη νύχτα οι Τούρκοι τους ξέθαψαν. Ξανάγινε η ταφή. Ο 18χρονος τότε, Στελιανός Κλειδής πήγε μέρα μεσημέρι στον Τουρκομαχαλά των Παλαιολούτρων με απειλές και προκλήσεις χωρίς αυτοί να ανταποκριθούν. Στη συνέχεια έκοψε ένα κρόσσι από τη ζώνη του και κρέμασε ένα φυσέκι στο κυπαρίσσι της εκκλησίας της Αγίας Κυριακής. Με αυτό τον τρόπο εδήλωνε πως αν επιχειρούσαν νέα εκταφή θα έχουν να κάνουν μαζί του. Αυτό σημειώνεται σαν πρώτη επαναστατική ενέργεια του μετέπειτα καπετάνιου. Έλαβε ενεργό μέρος στις επαναστάσεις του 1895-97. Ταυτόχρονα φοίτησε στο «Διδασκαλείον» της Μονής του Αγίου Πνεύματος στον Κισσό και με το πτυχίο αυτό διορίστηκε δάσκαλος στο Ρέθυμνο το 1900.
Ας ρίξουμε μια ματιά στο παγκόσμιο, στο ευρωπαϊκό, στο Βαλκανικό και στο εγγύς Ανατολικό πεδίο να καταλάβουμε το πλαίσιο των οικονομικών και στρατιωτικών δυνάμεων που έδρασε ο καπετάνιος μας…
Οι ιμπεριαλιστικές ευρωπαϊκές δυνάμεις εκτός από την Ισπανία (Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία, Ολλανδία, Βέλγιο) είχαν ολοκληρώσει τις παγκόσμιες κατακτήσεις – υποδουλώσεις των λαών τις οποίες ονόμαζαν κατ’ ευφημισμόν «αποικίες». Μη έχοντας άλλο χώρο κατάκτησης στράφηκαν κατ’ αλλήλων. Η Ισπανία είχε χάσει όλες τις αποικίες της στην Αμερικανική ήπειρο οι οποίες είχαν περιέλθει στην «προστασία» των Ηνωμένων Πολιτειών. Το 1898 χάνει και τις Φιλιππίνες οι οποίες υποτάσσονται επίσης στις ΗΠΑ.
Στα πλαίσια του ανταγωνισμού των οι ευρωπαϊκές δυνάμεις ενώνονται σε αντίπαλους συνασπισμούς. Πρώτα οι: Γερμανία, Αυστροουγγαρία και Οθωμανική αυτοκρατορία ιδρύουν το 1882 την ΤΡΙΠΛΗ ΣΥΜΜΑΧΙΑ και το 1907 οι: Αγγλία, Γαλλία, Ρωσική αυτοκρατορία ιδρύουν την ΕΓΚΑΡΔΙΑ ΣΥΝΕΝΝΟΗΣΗ ή ΑΝΤΑΝΤ. Αυτοί οι συνασπισμοί οδήγησαν την Ευρώπη και όλο τον κόσμο στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο με τα 10 εκατομμύρια νεκρούς και τα 20 εκατ. αναπήρους…
Στην εγγύς Ανατολή η Οθωμανική αυτοκρατορία παραμένει αχανής. Κατέχει την μισή Βαλκανική, τη Μικράν Ασία, τις χώρες του Καυκάσου, μέρος της Μεσοποταμίας (Ιράκ), την Παλαιστίνη, την Αίγυπτο και τη Λιβύη. Είναι όμως εξαιρετικά αδύνατη οικονομικά και στρατιωτικά. Όλοι την εποφθαλμιούν. Θέλουν να αρπάξουν τα καλύτερα κομμάτια της2. Μόλις όμως μια ευρωπαϊκή δύναμη (κυρίως η Ρωσία) το επιχειρεί, τότε οι άλλες σπεύδουν να την προστατεύσουν. Αυτό ονομάστηκε Ανατολικό ζήτημα.
Στα Βαλκάνια οι 4 από τις 5 ανεξάρτητες χώρες (Ελλάδα, Σερβία, Βουλγαρία, Ρουμανία) ερίζουν για την οθωμανοκρατούμενη Μακεδονία.
Κάθε μία από αυτές προσπαθεί να προσεταιριστεί προκρίτους, την εκκλησία, χωριά, κωμοπόλεις. Η διαμάχη εντείνεται μεταξύ Βουλγάρων και Ελλήνων.
Στους Χριστιανικούς πληθυσμούς γλωσσικά υπερτερούν οι Βουλγαρόφωνοι (περιοχές Μοναστηρίου, Φλώρινας, Πέλλας, Καστοριάς, Κιλκίς, Σερρών, Δράμας) που όμως στην πλειοψηφία τους είναι Ελληνόφρονες, δηλώνουν Ρωμιοί, δηλαδή Έλληνες. Αυτούς προσπαθούν να τρομοκρατήσουν οι Βούλγαροι «κομιτατζήδες».
Κύρια προσπάθειά τους είναι να «γραφτούν» και να αναγνωρίσουν την βουλγαρική εξαρχία, την εκκλησία δηλαδή της Βουλγαρίας3. Πρώτα αντιδρά το Πατριαρχείο της Κων/πολης και κατόπιν ελληνικά τμήματα εθελοντών ανταρτών από την ελεύθερη Ελλάδα κυρίως όμως από την Κρήτη. Αυτό ονομάστηκε Μακεδονικό ζήτημα και ο αγώνας Μακεδονικός. Κράτησε 4 περίπου χρόνια από το 1904 έως 1908. Σε αυτή την εποποιία πρωταγωνίστησε ο ήρωάς μας ο καπετάν Κλειδής. Άφησε το δασκαλίκι και έτρεξε στη Μακεδονία.
Πρώτα εντάχθηκε στο αντάρτικο σώμα του Θύμιου Καούδη. Αργότερα ίδρυσε, οργάνωσε και οδήγησε επτά δικά του αντάρτικα σώματα. Πολέμησε στη Φλώρινα, Καστοριά και στη σημερινή Βόρεια Μακεδονία. Στη μάχη των Πρεσπών έχασε όλους τους άνδρες του. Τραυματίστηκε και φυλακίστηκε στο Μοναστήρι. Παρασημοφορήθηκε πολλές φορές.
Ο Μακεδονικός αγώνας σταμάτησε το 1908. Τη χρονιά αυτή ξέσπασε το εθνικιστικό κίνημα των Νεότουρκων «Ένωση και πρόοδος» στη Μακεδονία, κατά του σουλτάνου. Οι μέχρι τώρα αντίπαλες χώρες Ελλάδα, Βουλγαρία, Σερβία κατάλαβαν ότι έπρεπε να αποσύρουν τα εθελοντικά αντάρτικα σώματά των, να ψάξουν τρόπο συμμαχίας κατά της Τουρκίας, ιδιαίτερα τώρα που οι Νεότουρκοι διακήρυξαν την ιδέα του Παντουρκισμού πάνω στην οποία έγιναν αργότερα οι σφαγές των Αρμενίων και Ελλήνων Ποντίων4.
Ο Καπετάνιος μας εγκαταλείπει τη Μακεδονία και επιστρέφει στην Κρήτη. Δεν τον απασχολεί πια η διδασκαλική έδρα αλλά η δημιουργία μεγάλου εθελοντικού σώματος. Είναι ήδη 34 ετών θεωρούμενος «μεγάλος» για να ενταχθεί στον στρατό. Για αξιωματικός ούτε λόγος αφού τα στελέχη του στρατού επιλέγονταν από το παλάτι.
Τα ίδια χρόνια «μετακομίζει» ο Ελ. Βενιζέλος στην Αθήνα. Ιδρύει το κόμμα των φιλελευθέρων και στις εκλογές του 1910 κερδίζει την πλειοψηφία στη Βουλή.
Αμέσως αρχίζει πυρετώδεις προετοιμασίες σχετικά με την οργάνωση αξιόμαχου στρατού. Συμμαχεί με την Βουλγαρία, το Μαυροβούνιο και την Σερβία κηρύσσοντας τον πόλεμο κατά των Οθωμανών τον Οκτώβρη του 1912.
Ο καπετάν Κλειδής τις κρίσιμες αυτές στιγμές έχει ετοιμάσει το μεγαλύτερο ως τότε αντάρτικο σώμα από 250 εθελοντές. Ανάμεσά τους οι χωριανοί:
Στάθης Αντωνάκης
Δημήτρης Κουρμούλης
Μάρκος Κουρμούλης
Μανώλης Κουρμούλης
Μανώλης Κουταλάς
Λαμπρινός Νικητάκης
Γιάννης Μαμαλάκης
Γιώργης Παπαδάκης
Ανεβαίνει στην Αθήνα όπου οι άνδρες του εξοπλίζονται από την κυβέρνηση Βενιζέλου με τα μοντέρνα για την εποχή τους τουφέκια Μάνλιχερ. Πηγαίνει στο Πανεπιστήμιο και καλεί να έρθει μαζί του ο φίλος του από τα Σελλιά Χρήστος Μακρής υφηγητής Θεολογίας ο οποίος τον ακολουθεί παρά τις αντιρρήσεις του Βενιζέλου. Συνοδεύουν τον τακτικό στρατό σαν επίλεκτα σώματα, κάτι σαν καταδρομείς. Λαμβάνει μέρος στις μάχες της Ελασσόνας, του Σαρανταπόρου και «ξελασπώνει» τον στρατό στα έλη των Γιαννιτσών.
Ο στρατός οδεύει προς τη Θεσσαλονίκη για να προλάβει την βουλγαρική επέλαση. Μπαίνουν πρώτοι οι Έλληνες την 26η Οκτωβρίου ημέρα του Αγίου Δημητρίου.
Ο Τούρκος κυβερνήτης Ταξίν Πασάς παραδίδει την πόλη στον ελληνικό στρατό λέγοντας την ιστορική φράση «από τους Ρωμαίους (Έλληνες) την πήραμε πριν 600 χρόνια, στους Ρωμαίους θα την παραδώσουμε».
Ο καπετάν Κλειδής μετά τα Γιαννιτσά εντέλλεται να μεταβεί στο Μέτσοβο μέσω Καλαμπάκας και Τρικάλων όπου «η στρατιά της Ηπείρου» υπό τον Αντιστράτηγο Σαπουντζάκη βρίσκεται σε κατάσταση σημειωτόν, χωρίς καμιά ουσιαστική πρόοδο.
Τίθεται υπό τις διαταγές του Αντισυνταγματάρχη Σταμάτη Μήτσα5.
Στόχος των η απελευθέρωση του Μετσόβου, με 8000 κατοίκους, τη δεύτερη μετά τα Γιάννενα πόλη της Ηπείρου. Το Μέτσοβο έχει συν τοις άλλοις βαρύ όνομα. Πόλη των γραμμάτων με βιβλιοθήκες και πολλά πνευματικά ιδρύματα είναι η πατρίδα δεκάδων εθνικών ευεργετών με κυριότερους τον Στουρνάρα, τον Τοσίτσα και τον Αβέρωφ.
Την πόλη πολιόρκησαν περίπου 1100 Κρήτες εθελοντές, ένα τάγμα τακτικού στρατού και 500 Γαριβαλδινοί υπό τον γιο του Τζ. Γκαριμπάλντι6. Αφού κατέλαβαν τους πέριξ οικισμούς απελευθέρωσαν το Μέτσοβο, με έφοδο την τελευταία μέρα του Οκτώβρη. Αμέσως μετά λόγω διαφωνιών ο τακτικός στρατός απεχώρησε. Έμειναν μόνο οι Κρήτες επειδή ο καπετάν Κλειδής «έβλεπε» και δικαίως, ότι οι Τούρκοι θα προσπαθήσουν να την ανακαταλάβουν. Πράγματι, ο αρχηγός των Μπεκίρ Αγάς αφού επανακατάλαβε τα Γρεβενά βάδισε κατά του Μετσόβου.
Χτύπησε την πόλη την 7η Νοέμβρη, την 9η και την 10η. Και στις τρεις αυτές επιθέσεις πρωταγωνίστησε ο καπετάν Στελιανός με τους άνδρες του και τα άλλα μικρότερα κρητικά τμήματα. Για όλες αυτές τις μάχες που έδωσε δίκαια κέρδισε τον τίτλο, απελευθερωτής του Μετσόβου.
Το απόγευμα της 10ης Νοεμβρίου και ενώ έχουν απωθήσει και τρέψει σε φυγή τους Τούρκους στη μάχη του Προφήτη Ηλία πλησιάζει χωρίς προφύλαξη ακάλυπτος και αγέρωχος την εκκλησία.
Μέσα έχουν κλειστεί 20 περίπου πανικόβλητοι Τούρκοι οι οποίοι σιωπούν με στόχο να τους προσπεράσουν τα ελληνικά τμήματα και να διαφύγουν στο επερχόμενο σκοτάδι. Ο καπετάνιος πλησιάζει το ιερό (αφού η πόρτα ήταν κλειστή από μέσα) δίχως να υποψιαστεί τον κίνδυνο, να δει μέσα. Οι Τούρκοι από φόβο ενστικτωδώς τον πυροβολούν και πέφτει κάτω νεκρός7. Οι άνδρες του εξοργισμένοι σπουν την πόρτα, βγάζουν έξω όλους τους έντρομους Τούρκους και τους σφάζουν πάνω στο μπεντένι του περίαυλου. Μέγας θρήνος για το χαμό του πρωτοκαπετάνιου από τους άνδρες του, τους υπόλοιπους Κρήτες και σύσσωμο τον Μετσοβίτικο πληθυσμό που τον λάτρευαν. Την 11η Νοέμβρη έγινε η πάνδημη κηδεία του8.
Aρχηγός ανέλαβε ο Χρήστος Μακρής, από τα Σελλιά. Και αυτός σκοτώθηκε μαχόμενος ηρωικά στο Δρίσκο την 29.11.1912. τρίτος αρχηγός ανέλαβε ο Νικολής Ψαρός από την Ίμπρο. Από τους 250 άνδρες του μόνο οι 20 επέζησαν. Γύρισαν πίσω όχι χαρούμενοι αλλά ταπεινωμένοι που άφησαν τον καπετάνιο και τους συντρόφους των να φυλάνε για πάντα τη γη της Ηπείρου.
Ο καπετάν Κλειδής και όλοι οι πεσόντες Κρήτες ξεπλήρωσαν το χρέος αίματος και τιμής που οφείλαμε σαν Κρητικοί στον Ηπειρώτη αρχικαπετάνιο και στα 338 παλικάρια του Χατζή Μιχάλη Νταλιάνη που έπεσαν στο Φραγκοκάστελλο το 1828.
Στη μνήμη του καπετάνιου μας και των 9 συνολικά πεσόντων Κρητών στον Προφήτη Ηλία οι Μετσοβίτες ανήγειραν λιτό αλλά επιβλητικό μνημείο.
1.Την εποχή αυτή στην περιοχή μας (Δυτικός Άι Βασίλης), την τουρκική αυθαιρεσία και τρομοκρατία την στηρίζει το κάστρο (Κουλές) των Κορέδω(ν) πάνω από την Κοξαρέ. Χτίστηκε το 1869 από την Οθωμανική κυβέρνηση, είχε δυναμικό 150 στρατιωτών και 60 ίππων. Στόχος των να καταπνίξουν, εν τη γενέσει του, κάθε επαναστατικό κίνημα. Ημικατεδαφίστηκε το 1899.
2.Οι Άγγλοι θέλουν πάση θυσία την Κρήτη. Με «άδεια» της Υψηλής Πύλης στέλνουν το 1850 τον ναύαρχο Σπράτ ο οποίος βυθομέτρησε γύρω – γύρω το νησί με εκατοντάδες βυθομετρήσεις απαραίτητες για τον στόλο τους που στόχευαν την Κρήτη σαν βάση στη γραμμή Γιβραλτάρ –Μάλτα – Κρήτη – Σουέζ – Άντεν κ.λπ.
3.Είχε αποσχιστεί από το Πατριαρχείο και είχε χαρακτηριστεί σχισματική. Σήμερα το σχίσμα έχει αρθεί. Είναι απλά αυτοκέφαλη.
4.Παντουρκισμός. Εθνικιστικό, ρατσιστικό, αντιδραστικό κίνημα. Υποβοηθά την εθνοκάθαρση αφού έχει σαν σύνθημά του «ένας λαός, μια γλώσσα, μια θρησκεία.» Σήμερα ο παντουρκισμός στοχεύει στην εξόντωση των Κούρδων και στη συνένωση των Τουρκόφωνων Ασιατικών δημοκρατιών (Αζερμπαϊζάν, Καζακστάν, Τουρκμενιστάν, Κιργιστάν) σε μια νέα κεντροασιαστική τουρκική αυτοκρατορία.
5.Αξιωματικός με νοοτροπία αυταρχική. Φέρονταν με υπεροψία στους εμπειροπόλεμους αντάρτες, μόνο υπό την πίεση του γιου του Γκιουζέπε Γαριβάλδη μπόρεσαν οι πολιορκητές του Μετσόβου να ομονοήσουν και κατέλαβαν την πόλη την 31/10/1912.
6.Τζιουζέπε Γκαριμπάλντι. 1807-1882. Ιταλός επαναστάτης που ένωσε την Ιταλία σε ενιαίο κράτος, είχε βοηθήσει και παλιότερα τον κρητικό αγώνα. Τα τμήματά του ονομάζονταν «Ερυθροχίτωνες» λόγω της Κόκκινης στολής των.
7.Ήταν 38 ετών.
8.Ένας από τα παλικάρια του ο Γιώργης Παπαδάκης παρακολούθησε την κηδεία πάνω σε φορείο λόγω του σοβαρότατου τραυματισμού του. Επανήλθε στο χωριό ύστερα από 40 μέρες την ημέρα του μνημοσύνου του αφού οι οικείοι του τον θεωρούσαν νεκρό.
*Ο Στέλιος Παπαδάκης είναι ιστορικός ερευνητής