Όταν ξέσπασε η Επανάσταση του 1821, η Ιερά Μονή της Οδηγήτριας επρόκειτο να παίξει καθοριστικό ρόλο. Αρκετοί ήταν οι μοναχοί που ήταν επαναστάτες, ανάμεσά τους και η θρυλική μορφή του Ξωπατέρα.
Ο Ξωπατέρας είχε γεννηθεί στο χωριό Μανουσανά και το κοσμικό του όνομα ήταν Ιωάννης Μαρκάκης. Ασπάσθηκε από μικρός τον μοναστικό βίο και ονομάσθηκε Ιωάσαφ. Ήταν σημαδιακό το πέρασμά του από το μοναστήρι της Οδηγήτριας.
Η φήμη του ως Χαΐνη μέρα με τη μέρα μεγάλωνε. Κατά την παράδοση αποσχηματίστηκε από την εκκλησία εξαιτίας της Επαναστατικής του δράσης αλλά και πάλι δεν εγκατέλειψε το μοναστήρι, «κτίζοντας» τον Πύργο στην άκρη της μονής για να μείνει εκεί.
Βέβαια ο Πύργος υπήρχε και πριν από τον Ξωπατέρα, όμως από το 1828 και μετά, έτος του θανάτου του, πήρε το όνομά του. Σήμερα έχει μείνει γνωστός σαν Πύργος του Ξωπατέρα. Γενικά η περίοδος της Τουρκοκρατίας βρήκε την Ιερά Μονή σε δύσκολη θέση.
Εν τούτοις η προσφορά της είναι πολλαπλή και ειδικά, η ανεκτίμητη εκπαιδευτική της προσφορά, σύμφωνα με τα γραφόμενα του Μητροπολίτου Γορτύνης και Αρκαδίας και αργότερα Αρχιεπισκόπου Κρήτης κυρός Τιμοθέου Παπουτσάκη στο βιβλίο του με τίτλο «Επτά ματιές από τη Φαιστό»: «Εδώ σ’ ένα ταπεινό κελί, κλεισμένο τώρα παλιό και έρημα μαζεύονταν τα χριστιανόπουλα κρυφά και μυστικά από τα γύρω χωριά για να μάθουν γράμματα, να θερμάνουν την πίστη τους, να γιγαντώσουν την αγάπη στην πατρίδα με τα φλογερά κηρύγματα των μοναχών».
Επανέρχομαι όμως στην μορφή του Ξωπατέρα και στην σχέση του με την Ιερά Μονή της Οδηγήτριας. Οι Τούρκοι τον αποκαλούσαν «Ντελή παπά» δηλαδή τρελόπαπα. Μάρτης του 1928! Στη μάχη που έγινε πέφτει νεκρός και οι Τούρκοι βρίσκουν αφορμή να μπουν σε μοναστήρι και να καταστρέψουν ό,τι βρήκαν μπροστά τους. Τότε πολλά χειρόγραφα μεγάλης αξίας, αλλά και σπάνια βιβλία, εξαφανίζονται.
Ιερά Μονή Οδηγήτριας την 7η Ιουλίου 1949. Για πρώτη φορά τελείται μνημόσυνο στον τόπο του μαρτυρικού θανάτου του Ξωπατέρα από την απελευθέρωση της Κρήτης. Το μνημόσυνο τέλεσε ο Θεοφιλέστατος Επίσκοπος Αρκαδίας Ευγένιος Ψαλιδάκης, που πήρε και την πρωτοβουλία να τελεσθεί. Χαρακτηριστικό είναι το δημοσίευμα της εφημερίδας Κρητικός Κήρυξ του οποίου απόσπασμα παραθέτω:
«Μετά της επιβαλλόμενης σεμνοπρεπείας και επιβλητικότητος ετελέσθη την παρελθούσαν Κυριακήν εις την Ιερά Μονήν Οδηγητρίας πρωτοβουλία του Θεοφ. Επισκόπου Αρκαδίας Κυρίου Ευγενίου, μνημόσυνον υπερ του ηρωϊκώς αγωνισαμένου από του 1812 υπέρ Πίστεως και Πατρίδος και μαρτυρικώς πεσόντος μετά τριήμερον θρυλικήν μάχην εναντίον 800 τούρκων εν τω Πύργω της Ιεράς Μονής Οδηγητρίας αδελφού αυτής Ιωάσαφ Μαρκάκη (Ξωπατέρα).
Σημειωτέον ότι είνε η πρώτη φορά από της απελευθερώσεως της Κρήτης καθ’ ην τελείται μνημόσυνον του Ξωπατέρα. Το μνημόσυνον ετελέσθη εις τον τόπον του μαρτυρικού θανάτου του Ξωπατέρα προεξάρχοντος του θεοφιλεστάτου Αρκαδίας συμπαραστατουμένου υπό των Ηγουμένων των Ιερών Μονών Οδηγητρίας, Απεζανών και Βροντητσίου του Αρχιμανδρίτου Χρυσάνθου Μαρκάκη Αρχιερατικού Επιτρόπου της Ιεράς Επιτροπής Αρκαδίας, του Αρχιμανδρίτου Ευμενίου Συγκελλάκη Ιερατικώς προϊσταμένου του Ιερού Ναού Παναγίας της Καλυβιανής, του Αρχιμανδρίτου Ησυχίου Μπριτζολάκη της Ιεράς Μονής Επανωσήφη και πολλών Ιερέων και Διακόνων.
Κατά την τέλεσιν του μνημοσύνου παρίσταντο ο Ειρηνοδίκης Μοιρών κ. Γεώργιος Φωτάκης, ο ταμίας κ. Ιωάννης Κανακράκης, ο Οικονομικός Έφορος κ. Νικ. Παναγιωτάκης, ο Αγρονόμος Πυργιωτίσσης κ. Χρήστος Καμπουράκης, ο Δήμαρχος Μοιρών κ. Χρήστος Καμαριανάκης ιατρός, οι Πρόεδροι των Κοινοτήτων της επαρχίας Καινουρίου και Πυργιωτίσσης οι Πρόσκοποι Πόμπιας και πλήθη λαού.
Επιμνημοσύνους λόγους εξεφώνησαν ο Θεοφ. Επίσκοπος Αρκαδίας και οι κ.κ. Χαρίλαος Στεφανίδης Φαρμακοποιός εκ Βώρων, Μενέλαος Παπαγρηγορίου συνταξιούχος δημοδιδάσκαλος εκ Χουστουλιανών και Χρ. Καμαριανάκης ιατρός, Δήμαρχος Μοιρών.
Στέφανοι κατετέθησαν υπό του Δημάρχου Μοιρών και των Προέδρων Κοινοτήτων Πόμπιας, Βώρων, Πετροκεφάλι, Σίββα κ.ά., των Προσκόπων Πόμπιας κλπ. Την μεσημβρίαν παρετέθη υπό της Ιεράς Μονής επίσημον γεύμα και υπό των μοναχών εν τοις κελλίοις αυτών».