Τι και τι δεν μπορεί να εντοπίσει κάποιος σε κάποια εφημερίδα ή μάλλον, για να είμαι πιο δίκαιος, τι θησαυρούς κρύβει το αρχείο εφημερίδων της Βικελαίας Βιβλιοθήκης.
Φυσικά βρισκόμαστε λίγο πριν ξεσπάσει ο πόλεμος, στο έτος 1937. Η αθηναϊκή εφημερίδα “Νεοελληνικά γράμματα”, μέσω της στήλης της “Η Ελληνική Επαρχία”, μας φέρνει, πού αλλού, από το Ηράκλειο εκείνης της περιόδου. Μας αποτυπώνει την πνευματική του ζωή, αλλά και κίνηση και μας φέρνει κοντά στους δημοτικιστές.
Όπως γνωρίζουμε, το ρεύμα του δημοτικισμού μεσουράνησε γλωσσικά τον 20ό αιώνα και ήταν μια γλωσσική ανάγκη, προκειμένου να “καθαριστεί” η ελληνική γλώσσα από την καθαρεύουσα και τον αρχαϊσμό. Αποτέλεσε αντικείμενο διεκδίκησης σε κοινωνικό εθνικό επίπεδο.
Ο δημοτικισμός ως εκπαιδευτικό κίνημα ξεκίνησε το 1888, τότε που ο Γιάννης Ψυχάρης κυκλοφόρησε το βιβλίο του με τίτλο “Το ταξίδι μου”, το οποίο και αποτελεί το μανιφέστο του δημοτικισμού.
Η γενιά του τριάντα ήταν αυτή που πρωτοπόρησε στο κίνημα με μια πολύ μεγάλη μορφή να δεσπόζει, τον Κωστή Παλαμά. Το 1908 έως το 1911 μια άλλη μεγάλη μορφή του πνεύματος, ο Αλέξανδρος Δελμούζος, υπέρμαχος του δημοτικισμού, ιδρύει το Παρθεναγωγείο του Βόλου, όπου γίνεται χρήση της δημοτικής γλώσσας και αρχίζει η μαθητοκεντρική διδασκαλία.
Με τα “Αθεϊκά” του Βόλου, το 1911 σταματάει η λειτουργία του Παρθεναγωγείου. Βέβαια, σ’ όλα αυτά και σε άλλα που ακολούθησαν γύρω από το κίνημα του Δημοτικισμού, αποφασιστική ήταν η στάση των νέων απέναντί του, αφού επρόκειτο για ένα κίνημα που συνδέθηκε με στροφή τόσο στις ρίζες μας, όσο και στην ανακάλυψη της λαϊκής παράδοσης.
Ένας σύλλογος λοιπόν δημοτικιστών γεννιέται στην πολιτεία του Μεγάλου Κάστρου με την επωνυμία “Ο Σολωμός”. Η Κρήτη είχε αρχίσει ν’ αποκτά πνευματική κίνηση, αμέσως μετά την απελευθέρωσή της από τον τουρκικό ζυγό. Η κίνηση αυτή είχε πολλή ζωή και μεγάλο ενθουσιασμό.
Τα κηρύγματα των δημοτικιστών που ήταν τότε σε μεγάλη ένταση, οι διανοούμενοι και οι λογοτέχνες του Ηρακλείου και των Χανίων, το δέχτηκαν με φλογερότατο ενθουσιασμό. Και τότε αρχίζουν να γίνονται και εκείνοι θερμότατοι κήρυκες του νέου ιδανικού, της δημοτικής.
Οι πρώτες προσπάθειες για τη διάδοση της νέας γλώσσας, γίνονται στα Χανιά. Εκεί οι Σ. Χαριτάκης, Π. Καλυμικέρης, Χ. Χριστοδουλάκης αποφάσισαν και ίδρυσαν σύλλογο δημοτικιστών, ο οποίος είχε ην ονομασία “Σύλλογος Δημοτικιστών Χανίων, ο Σολωμός”.
Οι Καστρινοί ακολουθούν και αυτοί το παράδειγμά τους. Έτσι, οι δημοτικιστές του Ηρακλείου με αρχηγό το Νίκο Καζαντζάκη, δημιουργούν ανάλογη κίνηση και ιδρύουν σύλλογο με την ίδια ονομασία, δηλαδή, σύλλογος Δημοτικιστών Ηρακλείου, ο Σολωμός”.
Οι περισσότεροι ιδρυτές του συλλόγου δημοτικιστών από το Ηράκλειο είναι οι: Μιχάλης Καλημεράκης, Γιάννης Σταυριδάκης, Νίκος Καζαντζάκης, Κωστής Χαριτάκης, Μανώλης Γεωργιάδης, Μιχάλης Αναστασίου, Μανώλης Πολυχρονίδης, Στυλιανός Αλεξίου.
Πρόεδρος του συλλόγου εκλέχτηκε ο Νίκος Καζαντζάκης. Για να εχει περισσότερο κύρος η πρώτη προκήρυξη των δημοτικιστών Ηρακλείου και ο Μανώλης Πολυχρονίδης, τέως γερουσιαστής, καθώς και ο μακαρίτης λόγιος και εκδότης Στυλιανός Αλεξίου.
Η κοινωνία του Ηρακλείου για όλους αυτούς έτρεφε ιδιαίτερη εκτίμηση γιατί ήταν σοβαροί άνθρωποι. Όμως ο Μιστριώτης φαίνεται, είχε πάρα πολλούς θερμούς οπαδούς γιατί τόσο στα Χανιά, όσο και στο Ηράκλειο, η αντίδραση του κοινού ήταν πολύ μεγάλη.
Στα Χανιά η αντίδραση ήταν τόσο έντονη, ώστε οι ιδρυτές του Συλλόγου δημοτικιστών, αναγκάσθηκαν να τον διαλύσουν σ’ ελάχιστο χρονικό διάστημα από την ίδρυσή του.
Και στο Ηράκλειο η αντίδραση ήταν επίσης έντονη. Κάθε δημοτικιστής που εμφανιζόταν στην αγορά, τον περιγελούσαν με σφυριξιές, βωμολοχίες και γιουχαΐσματα. Για να γλυτώσει ο Κωστής Χαριτάκης ο γιατρός, από την βλακώδικη μανία του όχλου αναγκάστηκε τότε στην εφημερίδα “Ιδη” να δηλώσει, ότι έπαψε να είναι δημοτικιστής-μαλλιαρός.
Μάλιστα για να γίνει πειστικός, ανέβηκε σε μια καρέκλα και φώναζε δυνατά πως έπαψε να είναι “μαλλιαρός” χωρίς βεβαία οι καθαρευουσιάνοι να τον πιστεύουν αποκαλώντας τον διαστρεβλωτής της γλώσσας των προγόνων του. Κάτω φυσικά από τις συνθήκες αυτές το κίνημα του δημοτικισμού δεν μπορούσε να επιβιώσει και διαλύθηκε. Ο πρόεδρός του Νίκος Καζαντζάκης έφυγε και τα άλλα μέλη του διασκορπίσθηκαν.
Στο κινηματοθέατρο Πουλακάκη στις 23 του Γενάρη, έδωσε ρεσιτάλ βιολιού ο καθηγητής του ωδείου Αλέκος Μηλολιδάκης με την ευγενική σύμπραξη στο πιάνο, του διευθυντή του ωδείου Πλάτωνος. Μια μοναδική εκτέλεση με έργα των: Μπετόβεν, Μπαχ, Μπραμς, Σαραζάν και άλλων.
Επίσης ο μορφωτικός σύλλογος κυριών και δεσποινίδων με την πολυσχιδή και πλούσια φιλάνθρωπό τους δράση είχε αρχίσει να διοργανώνει τα φιλολογικά τσάγια, με τους λογοτέχνες του Ηρακλείου να αναπτύσσουν διάφορα θέματα να κάνουν διάφορες διαλέξεις, να διαβάζουν ποιήματά τους και άλλα διάφορα έργα τους σε συνδυασμό με ομάδα μουσιών που θα εκτελούσε μουσικά κομμάτια.
Και φυσικά ετοιμαζόταν απ’ αυτούς τους πνευματικούς κύκλους το περιοδικό “Κρητικά γράμματα” με συνεργάτες τους καλύτερους Κρήτες λογοτέχνες, αλλά και λογοτέχνες από την άλλη Ελλάδα, το οποίο σύντομα θα παρουσιαζόταν στο πνευματικό κοινό του Ηρακλείου.
Δημοτικισμός! Για πάρα πολλούς υπήρξε η πιο καθολική, η πιο γνήσια επανάσταση στην Ελλάδα, μια επανάσταση που βγήκε μέσα από την εθνική ψυχή και είχε απόλυτα προσαρμοσθεί στην εθνική πραγματικότητα.
Από τους άλλους κατηγορήθηκε ως μια κίνηση πνευματικού τυχοδιωκτισμού και οι δημοτικιστές επίσης, ως κρυπτοκομμουνιστές και πνευματικοί αγύρτες, που τραβούσαν τον δυστυχισμένο λαό εδώ κι εκεί.