Τα χρόνια 1941-1945, η Ελλάδα μετά από σκληρούς αγώνες (Ελληνοϊταλικός Πόλεμος, Μάχη Οχυρών, Μάχη Κρήτης) βρέθηκε υπό τριπλή κατοχή (Γερμανίας, Ιταλίας και Βουλγαρίας). Αμέσως δημιουργήθηκαν οι πρώτοι πυρήνες και ομάδες αντίστασης, πρώτοι σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Καταφύγιό τους τα βουνά της Κρήτης. Πολλοί πιστεύουν ότι αντίσταση στον σκληρό κατακτητή ήταν μόνο οι μάχες και τα σαμποτάζ.
Η Αντίσταση όμως ήταν καθημερινή πράξη ζωής, από ανθρώπους που δεν μπορούσαν να δεχτούν την υποδούλωση, τη βία, τις εκτελέσεις τις αρπαγές των προϊόντων, τις φυλακίσεις, τους βασανισμούς και όλα τα δεινά που μετέφεραν οι κατακτητές στους Κρητικούς.
Πράξεις που φαίνονταν εύκολες, αλλά έκρυβαν μέσα τους δύναμη ψυχής και μεγάλη αποφασιστικότητα. Μια τέτοια πράξη ήταν η άρνηση στις εντολές των κατοχικών αρχών, του Αθηναγόρα Μυκωνιάτη την Άνοιξη του 1944.
Τον Μάιο του 1944, ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος βρισκόταν σε μια κρίσιμη καμπή. Όλα έδειχναν ότι το τέλος της φασιστικής-ναζιστικής μηχανής πλησιάζει.
Οι Γερμανοί και οι σύμμαχοί τους είχαν αρχίσει να χάνουν τις μάχες τη μία μετά την άλλη. Στην Κρήτη έφτανε επισιτιστική βοήθεια από τον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό, με πλοία στα λιμάνια του Ηρακλείου και των Χανίων.
Τα τρόφιμα και τα σιτηρά έπρεπε να μοιράζονται κάθε φορά σε εκείνους που πραγματικά είχαν ανάγκη. Γινόταν όμως έτσι; Η βοήθεια κατέληγε στον πληθυσμό που λιμοκτονούσε ή σε ημέτερους των αρχών κατοχής και σε μαυραγορίτες, αυξάνοντας τον πλούτο τους;
Στις 21 Μαρτίου 1944, το γερμανικό Φρουραρχείο με εγκύκλιό του στον Νομάρχη Ηρακλείου αποφασίζει την χορήγηση δελτίων τροφίμων στους απόρους του νομού και διατάζει να συνταχθούν νέοι αναθεωρημένοι κατάλογοι δικαιούχων. Ο διορισμένος από τις αρχές κατοχής Νομάρχης, δικηγόρος Εμμανουήλ Ξανθάκης, αποφασίζει την συγκρότηση Επιτροπής με μοναδική αποστολή τη σύνταξη των νέων καταλόγων-δελτίων.
Τα δελτία τροφίμων αφορούσαν αποκλειστικά την επισιτιστική βοήθεια που έφτανε στο Ηράκλειο με τα πλοία του Ερυθρού Σταυρού (σιτηρά, όσπρια, αλεύρι, ζάχαρη, σαπούνι κλπ.). Ανάλογα με τις ποσότητες των τροφίμων, ο κάτοχος του δελτίου δικαιούνταν μικρή ποσότητα από τα διανεμόμενα τρόφιμα.
Με ημερομηνία 10 Μαΐου 1944 ορίζει μέλη της Επιτροπής τον Ιωάννη Παπανικολάου ως Πρόεδρο και τους Νικόλαο Κοτσιφάκη, Αθηναγόρα Μυκωνιάτη, Εμμανουήλ Κούβο και τον Πρόεδρο του Εργατικού Κέντρου Ηρακλείου ως Μέλη.
Η συμμετοχή του Αθηναγόρα Μυκωνιάτη στην επιτροπή ανασύνταξης των καταλόγων, ως υπαλλήλου της Νομαρχίας, αποφασίζεται ερήμην του από τον Νομάρχη.
Στην απόφαση συγκρότησης της Επιτροπής, ο Νομάρχης Εμμανουήλ Ξανθάκης αναφέρει:
«Λαβόντες υπ’όψιν το από 21/3/ ε.ε. έγγραφον του γερμανικού Φρουραρχείου Ηρακλείου περί χορηγήσεως δελτίων τροφίμων αποκλειστικώς εις τους απόρους
Αποφασίζομεν
συγκροτούμεν επιτροπήν εκ των:
1) Ιωάννην Παπανικολάου, Πρόεδρον του Συν/σμού Δημοσίων Υπαλλήλων Ηρακλείου ως Πρόεδρον
2) Νικόλαον Κοτσιφάκη, εφοριακόν υπάλληλον
3) Αθηναγόρα Μυκωνιάτη, υπάλληλον Νομαρχίας
4) Εμμανουήλ Κούβον Δημοτ. υπάλληλον
5) Πρόεδρον Εργατικού Κέντρου
ως μελών, ήτις θέλει προβή εις την αναθεώρησιν του καταλόγου των κατόχων δελτίων τροφίμων, επί τω τέλει όπως συνταχθούν νέαι καταστάσεις εις ας θα συμπεριληφθούν οι Δημόσιοι υπάλληλοι, οι Δημοτικοί, οι προς Δημοτικούς υπαλλήλους εξομοιούμενοι, οι Τραπεζιτικοί υπάλληλοι, οι ιδιωτικοί, οι εργάται, οι άποροι ΕΟΧΑ και λαϊκών συσσιτίων και τέλος πάντες οίτινες κατά την κρίσιν της επιτροπής, έχουν ανάγκην του δελτίου, ως μη δυνάμενοι να προσπορισθώσι τα προς το ζην εκ της ελευθέρας αγοράς.
Η νέα κατάστασις των δικαιούχων παρακαλούμεν όπως υποβληθή ημίν εντός 10 ημερών».1
Για τον Αθηναγόρα Μυκωνιάτη και την ευρύτητα της προσωπικότητάς του, διαβάζουμε στην εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ:
«…γεννήθηκε στη θρυλική και αξιολάτρευτη Σμύρνη στο τέλος του 19ου αιώνα, το 1899. Απ’ όσα πληροφορούμαστε, τον ανέλαβε υπό την προστασία του ο Μέγας Πρωτοσύγκελος των Πατριαρχείων Αθηναγόρας, στην Κωνσταντινούπολη. Μεγαλώνοντας κοντά στην Εκκλησία, σπούδασε στη Μεγάλη του Γένους Σχολή.
Οι σπουδές του τον οδηγούσαν ψηλότερα. Τον στέλνουν στη Γαλλία το 1920. Ασφαλώς, εγνώριζε και τον Ελευθέριο Βενιζέλο και τις αποτυχημένες εκλογές του ίδιου έτους. Μάθαινε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον την προέλαση των ελληνικών στρατευμάτων στη Μικρά Ασία.
Ήθελε να είναι παρών, να πολεμήσει κι αυτός όπως όλα τα ικανά παλικάρια της Ελλάδας και να καταγράψει τα γεγονότα με το νεανικό μάτι του. Έτσι, μαζεύει τα πράγματά του το 1922 και τρέχει αποφασιστικά στο μέτωπο. Πολέμησε, μάτωσε, έκανε το χρέος του. Τα πράγματα, όμως, δεν ήρθαν όπως τα περίμενε ο λαός μας. Γνώρισε τη Μεγάλη Καταστροφή. Πιάστηκε και αιχμαλωτίστηκε για 15 μήνες. Κατόρθωσε να διαφύγει και να σωθεί. Το Αιγαίο τον φέρνει απέναντι, στη δυτική πλευρά του, στην Αθήνα. Εργάστηκε και έμαθε καλά τη δουλειά της εφημερίδας.
Η καλή του τύχη τον οδήγησε να έρθει στην Κρήτη πριν ογδόντα χρόνια, το 1924. Βρήκε τον Ιωάννη Μουρέλλο στο Ηράκλειο, που χωρίς δισταγμό και προβλέποντας την επιτυχημένη καριέρα του, τον προσέλαβε στη «Νέα Εφημερίδα» του, που είχε βγάλει το πρώτο φύλλο της στις 8/4/1911.
Ο υπεύθυνος Σύνταξης Ηλίας Διαλυνάς έγινε διευθυντής στις 2/9/1924, οπότε και ο Αθηναγόρας, αν και δεν αναγράφεται, αναλαμβάνει ως αρχισυντάκτης. Η δημιουργικότητά του μας πρόσφερε δυο νέες εφημερίδες, την «Προσφυγική» και τη «Μικρασιατική Ηχώ», που μόνο το όνομά τους φανερώνει την αγάπη του για την ιδιαίτερη πατρίδα και τους Μικρασιάτες που ήρθαν στην Κρήτη και ομόρφυνε πιο πολύ ο τόπος.
Στην αξέχαστη εφημερίδα «Δράσις», που ιδρύθηκε το 1932, ως αρχισυντάκτης κι εκεί, δείχνει το ταλέντο του. Στην Κατοχή, οι γερμανοί τον θαυμάζουν και θέλουν να γράφει γι’ αυτούς, μα εκείνος αρνείται με θάρρος.
Η απελευθέρωση τον βρίσκει να εκδίδει τη δική του σημαντική εφημερίδα τα «Νέα Χρονικά», με πρώτο φύλλο τη Δευτέρα 20/8/1945 με διεύθυνση Στρατηγού Πεζανού (Άγιος Μηνάς). Στις 13/10/1947 τα γραφεία πάνε στην οδό Θεσσαλονίκης.
Τελευταία ημερομηνία της εφημερίδας αυτής είναι 21/6/1948. Παράλληλα με τα «Νέα Χρονικά», αναλαμβάνει τη Διεύθυνση Συντάξεως στη νέα εφημερίδα «ΠΑΤΡΙΣ», από το πρώτο φύλλο της Δευτέρας 24/6/1946, την οποία ανέδειξε και στην οποία αφιερώθηκε για 18 χρόνια, μέχρι την τελευταία του πνοή, στις 21 Οκτωβρίου 1964…» 2.
Ο Αθηναγόρας Μυκωνιάτης, άνθρωπος εύστροφος και με βαθιά πατριωτικά αισθήματα, διαβάζει στην απόφαση συγκρότησης της Επιτροπής αναθεώρησης δελτίων τροφίμων ότι στον κατάλογο θα συμπεριληφθεί το σύνολο των Δημοσίων, των Δημοτικών, των Τραπεζικών, των Ιδιωτικών υπαλλήλων και όλων των εργατών.
Αντιλαμβάνεται ότι η βοήθεια του Ερυθρού Σταυρού και τα διανεμόμενα τρόφιμα δεν θα καταλήγουν τελικά στους άπορους και σε εκείνους που έχουν πραγματικά ανάγκη. Δεν είναι δυνατόν όλοι οι πολίτες των παραπάνω κατηγοριών να είναι άποροι. Αποφασίζει να αρνηθεί τον διορισμό που του απέστειλε ο Νομάρχης Ηρακλείου Εμμανουήλ Ξανθάκης. Η άρνηση στις αποφάσεις των κατοχικών αρχών και στα όργανά τους, απαιτούσε δύναμη ψυχής. Ο Αθηναγόρας Μυκωνιάτης αποφάσισε να θέσει τον εαυτό του εκτός της Επιτροπής.
Η περίοδος από 26 Απριλίου ως 15 Μαΐου 1944, εντός της οποίας διορίζεται (και συγχρόνως αρνείται, ο Αθηναγόρας Μυκωνιάτης να γίνει μέλος της Επιτροπής ανασύνταξης των δελτίων τροφίμων) χαρακτηρίζεται από την απαγωγή του Στρατηγού Κράιπε. Μια δύσκολη περίοδος για τον νομό Ηρακλείου. Αναζητήσεις και έρευνες από μεγάλες γερμανικές δυνάμεις στην ενδοχώρα της Κρήτης, συλλήψεις, εκτοπίσεις, εκτελέσεις.
Μετά την απαγωγή, η στάση των Γερμανών απέναντι στον πληθυσμό της Κρήτης, έγινε σκληρότερη και απάνθρωπη. Σ’ αυτό το πεδίο αναφοράς, η άρνηση του Αθηναγόρα Μυκωνιάτη ήταν ύψιστη αντιστασιακή πράξη, με απρόβλεπτες συνέπειες γι’ αυτόν και την οικογένειά του.
Στις 22 Μαΐου 1944, με νέα εγκύκλιο ο Νομάρχης Εμμανουήλ Ξανθάκης τροποποιεί την πρώτη του απόφαση και στη θέση του Αθηναγόρα Μυκωνιάτη ορίζει τον Νομαρχιακό Υπάλληλο Ιωάννη Ζερβογιάννη. Έτσι στη νέα του απόφαση προς τα μέλη της Επιτροπής διαβάζουμε:
«… ο Νομάρχης Ηρακλείου
Τροποποιούντες την υπ’αρ. 367 ε.ε. αποφασιν υμών, ορίζομεν τον Ιωάννην Ζερβογιάννην, υπάλληλον της Νομαρχίας, ως μέλος της Επιτροπής αναθεωρήσεως του καταλόγου των κατόχων δελτίων τροφίμων, αντί του Αθηναγόρα Μυκωνιάτη κωλυομένου
Κοινοποίησις
1) Ιωάν. Ζερβογιάννην
2) Ι. Παπανικολάου, πρόεδρον
της ως άνω Επιτροπής…»3.
Ο δικηγόρος Εμμανουήλ Ξανθάκης, με απόφαση των κατοχικών αρχών, αντικατέστησε τον Νομάρχη Ηρακλείου Ιωάννη Πασσαδάκη αναλαμβάνοντας στη θέση του, από τις 25 Ιανουαρίου 1943 ως τις 11 Οκτωβρίου 1944 που αποχώρησαν οι δυνάμεις κατοχής από το Ηράκλειο. Πέντε μήνες μετά, στις 23 Μαρτίου 1945, όταν ακόμη οι Γερμανοί βρίσκονταν συμπτυγμένοι στην «Οχυρά θέση Χανίων», διαβάζουμε στην εφημερίδα του Ηρακλείου ΝΙΚΗ:
«…ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΔΟΣΙΛΟΓΩΝ. Δια του καταπλεύσαντος χθες την πρωίαν ατμοπλοίου μετεφέρθησαν υπό συνοδείαν και κρατούνται εις το τμήμα Μεταγωγών Ηρακλείου, συλληφθέντες εν Αθήναις οι κάτωθι δοσίλογοι: 1) Εμμανουήλ Ξανθάκης, Νομάρχης Ηρακλείου επί κατοχής, 2) Χαρίκλεια Δαμάσκου εκ Σητείας, κατηγορουμένη επί συνεργασία μετά των Γερμανών…»4.
Για τις αρχές κατοχής, η διανομή των τροφίμων και της επισιτιστικής βοήθειας δίνονταν πάντοτε σε ανθρώπους που υπηρετούσαν το καθεστώς, με ελάχιστες εξαιρέσεις.
Τι κι αν υπήρχαν δελτία τροφίμων; Τι και αν υπήρχαν εγκύκλιοι και αποφάσεις Νομαρχών, Γενικών Διοικητών Κρήτης, Φρουράρχων και Διοικητών Φρουρίου Κρήτης;
Από τρία παραδείγματα – μαρτυρίες διανομής τροφίμων και βοήθειας στον κρητικό πληθυσμό, κρίνουμε και αξιολογούμε τη στάση του Αθηναγόρα Μυκωνιάτη, απέναντι στα μίσθαρνα όργανα του ναζιστικού-φασιστικού δόγματος της ομαδικής ευθύνης, εβδομήντα τέσσερα χρόνια πριν, ως μια μεγαλειώδη αντιστασιακή πράξη.
Α). Πολεμικό αεροδρόμιο Καστελλίου Πεδιάδος. Μια μέρα καταφθάνουν φορτηγά με σαπούνι απεσταλμένα από τον Ερυθρό Σταυρό, για τη διανομή τους στους εργάτες των οχυρωματικών έργων. Ο καταναγκαστικός εργάτης Καμπάνης Νικόλαος του Γεωργίου, διηγείται:
«…εφέρανε μια μέρα μεγάλα κασόνια και μας είπανε ότι μέσα τα κασόνια έχουνε σαπούνια. Τα κασόνια είχανε απάνω ένα κόκκινο σταυρό, το σήμα του Ερυθρού Σταυρού. Και θα μας ε δώσουνε σαπούνια, σε όσους δουλεύομε στα έργα. Μας εβάλανε και τα στοιβιάσαμε σε μια αποθήκη.
Επεριμέναμε τα σαπούνια, ελέγαμε να τα πάρομε στα σπίθια μας που δεν είχαμε. Μια μέρα ήρθε ένα φορτηγό δικό μας, Ελληνικό και μας εβάλανε και πάλι και εφορτώσαμε στο φορτηγό τα κασόνια. Ερώτηξα τον οδηγό που θα τα πάνε. Στο Ηράκλειο μου’πε. Μα δεν είναι δικά μας; Να ρωτήξεις τσι Γερμανούς, μου’πε. Και δε μας ε δώσανε οι Γερμανοί τα σαπούνια. Μόνο με την όρεξη επομείναμε…»5.
Β). Στις αρχές του 1943 ξεκίνησε δειλά μια προσπάθεια διανομής σταφιδόψωμων στους μαθητές των σχολείων, που φτιάχνονταν σε φούρνους του νομού Ηρακλείου, από το σιτάρι που παρακρατούσαν οι κατοχικές αρχές. Μοιράζονταν σε όλα (;) τα σχολεία. Το μοίρασμά τους αναλάμβαναν οι δάσκαλοι. Η διανομή του σταφιδόψωμου στους μαθητές σταμάτησε τον Μάιο του 1943, αφού για μια ακόμη φορά οι ποσότητες σιταριού διοχετεύτηκαν σε φίλους και ημέτερους των Γερμανών. Το μαθητικό σταφιδόψωμο εξυπηρετούσε τις ανάγκες και τους στόχους της προπαγάνδας του ναζιστικού καθεστώτος. Ο δάσκαλος Κατζαγιαννάκης Γεώργιος, του Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου, αφηγείται:
«…μια μέρα με κάλεσε ο Επιθεωρητής Παρλαβάντζας στο γραφείο του. Πήγα και μου έδωσε οδηγίες για την προφύλαξη των παιδιών από τους βομβαρδισμούς των συμμάχων. Όταν τελείωσε, ζητώ την άδεια να κάνω μια ερώτηση. Τόνε ρωτώ:
– Κύριε Επιθεωρητά, οι Γερμανοί μοιράζουν σταφιδόψωμα στο Ηράκλειο. Στο Καστέλλι γιατί δε στέλνουν; Αφού από τα αλώνια μας παίρνουν τα στάρια, γιατί δεν δίδουν και στους μαθητές του Καστελλίου;
Ο Επιθεωρητής μου απάντησε:
– Να πας να τους ρωτήσεις !…»6.
Γ). Ηράκλειο, 12 Οκτωβρίου 1944. Οι Γερμανοί έχουν εγκαταλείψει την πόλη και συμπτύσσονται στην «Οχυρά Θέση Χανίων». Οι άντρες της Ανεξάρτητης Ομάδας Ανωγείων φτάνουν στο Ηράκλειο υπό την αρχηγία του Καπετάν Μιχάλη Ξυλούρη Χριστομιχάλη. Αναλαμβάνουν να φυλάξουν τις αποθήκες Κωνσταντινίδη, που ήταν γεμάτες από επισιτιστική βοήθεια του Ερυθρού Σταυρού. Ο αντάρτης της Ομάδος Βασίλης Σταυρακάκης-Βασιλέας αφηγείται:
«…ο Χριστομιχάλης ήταν τίμιος. Πια τίμιος δεν υπήρχε. Αλλά ήταν πολύ αυστηρός. Όταν εμπήκαμε στο Ηράκλειο μετά που εφύγανε οι Γερμανοί δεν μας έφηνε να πάρομε τίποτα από τσι αποθήκες. Αυτό ήτανε κακό. Ξέρεις σε τι κατάσταση ήτονε οι Ανωγειανοί; Ρημάδι! Δεν είχε άνθρωπος ψωμί να δώσει των παιδιών του. Και μουγκρίζανε όλοι. Και ο Χριστομιχάλης έστεκε και μας έλεγε. Μη τολμήσετε και πάρετε ένα κρομμυδόφυλλο. Εμείς εφυλούσαμε τσι αποθήκες. Ό,τι υπήρχε στο κόσμο ήταν εκειά μέσα. Και δεν έφηνε. Δεν τα’βλεπε αυτός. Είχενε δέκα ανθρώπους και περιφρουρούσανε. Και έλεγενε μην τολμήσει κανείς και πάρει. Εκεί του ρίχνω ευθύνη. Γιατί τ’Ανώγεια τότε εψυχομαχούσανε. Και μουγκρίζανε όλοι. Μα ήντα μωρέ δουλειά είναι που μας ε κάνει επαέ. Να μην μας εφήνει μωρέ να πάρομε κονσέρβες; Να πάρομε βρε σταφίδες; Να πέψομε βρε στα σπίθια μας; Εμουγκρίζανε όλοι. Εκεί του ρίχνω ευθύνη. Και τόνε ρωτώ μια μέρα. Μα πώς εβρεθήκανε όλα αυτά εδώ μέσα; Και μου λέει ότι τα’στελνε ο Ερυθρός Σταυρός. Και για ποιους τα’στελνε; Για να μοιραστούνε στον κόσμο. Και γιάντα δεν τα μοιράζανε οι Γερμανοί; Για εθέλανε να τα δώσουνε στσ’εδικούς τωνε. Κι εμείς που θα τα δώσωμε; Εκειά που πρέπει, έλεγε ο Χριστομιχάλης…» 7.
Η έρευνα στο αρχείο γερμανικής Στρατιωτική Διοικήσεως Κρήτης, από το οποίο αντλήσαμε τα έγγραφα που παρουσιάσαμε, δεν αποκάλυψε αν η πράξη του Αθηναγόρα Μυκωνιάτη είχε συνέπειες γι’αυτόν ή την οικογένειά του.
Αποκαλύπτουν όμως ότι κάποιοι άνθρωποι, εμφορούμενοι από αισθήματα πατριωτισμού και αγάπης προς την πατρίδα τους, ύψωσαν το ανάστημα και είπαν με δυνατή φωνή ΟΧΙ στον Γερμανό κατακτητή. Είναι εκείνοι που κράτησαν ψηλά την τιμή και την ιστορία της Κρήτης.
—————————————
- Ο Νομάρχης Ηρακλείου Εμμανουήλ Ξανθάκης προς
τα μέλη της Επιτροπής,
10 Μαΐου 1944,
ΓΑΚ Χανίων.
- Κυριάκος Ζαχαρενάκης, εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ, 21 Οκτωβρίου 2004
- Ο Νομάρχης Ηρακλείου Εμμανουήλ Ξανθάκης, 22 Μαΐου 1944, ΓΑΚ Χανίων
- Εφημερίδα ΝΙΚΗ,
23 Μαρτίου 1945
- Καμπάνης Νικόλαος του Γεωργίου,
μαγνητοφωνημένη
συνέντευξη,
20 Αυγούστου 2005
- Κατζαγιαννάκης
Γεώργιος, 1916-2002, δάσκαλος,
μαγνητοφωνημένη
συνέντευξη, Καστέλλι,
10 Ιουνίου 2000
- Σταυρακάκης Βασίλης-Βασιλέας,
απομαγνητοφωνημένη συζήτηση,
Ανώγεια 2 Ιουνίου 2009
—————————————
*Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι Δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος