Ο Αριστοτέλης, αυτός ο μεγάλος αρχαίος Σταγειρίτης φιλόσοφος, είναι γνωστός, εκτός των άλλων, και από τη θεωρία του περί σκοπιμότητας, τη γνωστή ως τελεολογική θεωρία. Παραθέτω τις πρώτες χαρακτηριστικές φράσεις από το πασίγνωστο έργο του με τον τίτλο «Ηθικά Νικομάχεια»: «Πᾶσα τέχνη καὶ πᾶσα μέθοδος, ὁμοίως δὲ πρᾶξίς τις καὶ προαίρεσις ἀγαθοῦ τινος ἐφίεσθαι δοκεῖ‧ διὸ καλῶς ἀπεφήναντο τἀγαθὸν, οὗ πάντ’ ἐφίεται (…). Πολλῶν δὲ πρἀξεων καὶ τεχνῶν καὶ ἐπιστημῶν πολλὰ γίνονται καὶ τὰ τέλη». (Ἠθικἀ Νικομάχεια, 1094 a, 1-8). Δηλαδή: Κάθε τέχνη και κάθε επιστημονική έρευνα, παρομοίως και κάθε πράξη και επιλογή φαίνεται ότι αποβλέπει σε κάποιο αγαθό‧ γι’ αυτό σωστά αποφάνθηκαν ότι αυτό είναι το αγαθό, στο οποίο αποβλέπουν τα πάντα (…). Επειδή όμως είναι πολλές και οι τέχνες και οι επιστήμες, πολλοί είναι και οι σκοποί (τα αγαθά) που δημιουργούνται.
Το απόσπασμα αυτό δείχνει καθαρά ότι ο Αριστοτέλης ρυθμίζει την ηθική αλλά και κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα με τη φιλοσοφία του «τέλους», ήτοι του σκοπού. Όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες ορίζονται με βάση το σκοπό τους, τον οποίο πραγματώνουν είτε εσωτερικά (όπως οι ηθικές πράξεις ή το να βλέπω) είτε εξωτερικά (όπως οι κατασκευές) (Παύλος Κόντος, Τα δύο ευ της ευτυχίας, Εισαγωγή στα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη, Πανεπ. Εκδόσεις Κρήτης, 2018, σ. 30). Βέβαια, για τον Αριστοτέλη «τέλος» σημαίνει ότι όλα τείνουν στην τελείωσή τους, οπότε ούτε η λέξη «στόχος» ούτε η λέξη « σκοπός» αποδίδουν απόλυτα το νόημα της λέξης, γιατί το τέλος συμπεριλαμβάνει και τη διαδικασία μέσα από την οποία φτάνει κάτι στην τέλεια μορφή του (Ingemar During, Ο Αριστοτέλης Β΄, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1994, σ. 207). Πάντως, εκείνο που πρέπει να κρατήσουμε γενικά είναι ότι η τελεολογία, δηλαδή η φιλοσοφική θεωρία και διδασκαλία, σύμφωνα με την οποία όχι μόνον οι ανθρώπινες ενέργειες αλλά και στην ιστορία και στη φύση όλα καθορίζονται και καθοδηγούνται από σκοπούς, αποτελεί βασική διδασκαλία του Αριστοτέλη.
Τώρα, θα διερωτηθεί ο αναγνώστης: τι σχέση έχουν όλα αυτά με τις θεωρίες συνωμοσίας, όπως αναφέρει ο τίτλος του παρόντος κειμένου; Θα ήθελα, όμως, προτού απαντήσω, να υπενθυμίσω ότι υπάρχουν δύο ειδών αίτια: το αναγκαστικό και το τελικό. Το πρώτο δηλώνει την αιτία, το δεύτερο το σκοπό.
Το πρώτο προηγείται μιας πράξεως ή ενός φαινομένου και το δημιουργεί (π.χ. τα σύννεφα σε σχέση με την ψυχρότητα του αέρα είναι η αιτία της βροχής, χωρίς τα πρώτα δεν υπάρχει η βροχή), το δεύτερο έπεται (π. χ. το φυτό υπάρχει, για να δώσει τους καρπούς του: αυτό δηλαδή που θα παραγάγει στο μέλλον αποτελεί την αιτία της ύπαρξης του φυτού). Για τον Αριστοτέλη (το λέω με απλουστευτικό τρόπο) το βασικό αίτιο είναι αυτό του σκοπού: όλα γίνονται για κάποιο σκοπό, ο οποίος μάλιστα υπάρχει μέσα στα ίδια τα πράγματα ή τις ανθρώπινες πράξεις (αυτό είναι που ο ίδιος ο φιλόσοφος αποκαλεί «εντελέχεια», που είναι η τελική μορφή (είδος) το οποίο λαμβάνει ένα πράγμα κατά την ανάπτυξή του).
Πώς σχετίζονται τώρα όλα αυτά με τις θεωρίες συνωμοσίας, που τούτο τον καιρό της πανδημίας (όπως συμβαίνει και σε κάθε δύσκολη περίοδο για τους ανθρώπους) έχουν κάνει την εμφάνισή τους; Εκείνο που πρέπει εξαρχής να παρατηρηθεί είναι ότι οι θεωρίες αυτές είναι κατά βάση «τελεολογικές», δηλαδή ερμηνεύουν το φαινόμενο της πανδημίας όχι με βάση την αιτία του (πώς δημιουργήθηκε, ποια είναι τα γενεσιουργά αίτιά του, ποιο είναι το αναγκαστικό του αίτιο) αλλά με βάση τους σκοπούς στους οποίους αποβλέπει. Κι επειδή στην περίπτωση του τελικού αιτίου τίποτε δεν είναι βέβαιο, επειδή αυτό αναφέρεται στο μέλλον, άρα και πιο εύκολη είναι η αναζήτησή του και ο καθένας μπορεί να βάλει στη θέση του τέλους- σκοπού (τελικού αιτίου) ό, τι θέλει, ό, τι φανταστεί, ό, τι εξυπηρετεί ίσως τη «λογική» του ή το συμφέρον του, ό, τι ανταποκρίνεται στην ιδεολογία του, ό, τι τον κάνει να νιώσει συναισθηματικά και ψυχολογικά ασφαλής.
Γι’ αυτό και βλέπουμε πολλά και διάφορα τα «τελικά αίτια» που αναφέρονται στην πανδημία, όπως ότι ο ιός δημιουργήθηκε: για να καταστραφεί η οικονομία κάποιων κρατών ή για να μειωθεί ο πληθυσμός της γης ή για να πεθάνουν οι άρρωστοι και οι ηλικιωμένοι και να μην υπάρχει πρόβλημα στα ασφαλιστικά συστήματα των κρατών ή για να μπορούν οι ισχυροί της γης να ελέγχουν τους λαούς ή για να κερδοσκοπήσουν κάποιοι κλπ.
Τώρα καταλαβαίνει ο αναγνώστης πώς και γιατί ενέπλεξα το μεγάλο φιλόσοφο σ’ όλη αυτή την συνωμοσιολογία: η τελεολογία του μπορεί να δώσει «λογικά» στηρίγματα στον οπαδό των θεωριών συνωμοσίας που θα τον διαβάσει επιφανειακά. Όμως, η τελεολογία, η αναζήτηση του σκοπού μιας πράξης και η επένδυσή του με οτιδήποτε μάς έρθει στο νου, έτσι αλόγιστα, όχι μόνο είναι παραποίηση της αριστοτελικής θεωρίας αλλά και δείχνει πόσο ευεπίφοροι είμαστε οι άνθρωποι σε θεωρίες, σύμφωνα με τις οποίες οι δαίμονες του κακού έχουν εξαπολυθεί από το «βαθύ κράτος» και μια παγκόσμια σέκτα σατανιστών παιδόφιλων που ελέγχει τα πάντα, με σκοπό την αποκόμιση κερδών και πολιτικής δύναμης (Χορός δαιμόνων της ακροδεξιάς στο διαδίκτυο, εφημ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 19-05-2020).
Στο ίδιο άρθρο δίδεται και η εξήγηση του φαινομένου: «Οπως εξηγεί στο βρετανικό τηλεοπτικό δίκτυο Sky News η Κάρεν Ντάγκλας, καθηγήτρια Κοινωνικής Ψυχολογίας στο πανεπιστήμιο του Κεντ, ορισμένες από τις πλέον εξωφρενικές θεωρίες έχουν μεγάλη απήχηση διότι αυτοί που τις ασπάζονται προσπαθούν να καλύψουν την ψυχολογική ανάγκη για ακριβή γνώση, την ανάγκη να νιώσουν ασφαλείς όταν αισθάνονται αδύναμοι και φοβισμένοι και την ανάγκη να έχουν θετική άποψη για τον εαυτό τους και την ομάδα στην οποία ανήκουν. Οι έρευνές της δείχνουν πως δεν καταφέρνουν να καλύψουν τις ψυχολογικές ανάγκες τους ούτε με τις θεωρίες συνωμοσίας.»
Θα κλείσω με μια επισήμανση: είναι σίγουρο ότι κάποιοι θα εκμεταλλευτούν την πανδημία για ίδια οφέλη (οικονομικά ή πολιτικά). Ωστόσο, αυτό είναι διαφορετικό από το να υποστηρίξουμε αυθαίρετα και με λογικοφανή επιχειρήματα τελεολογικής φύσεως ότι ο κορωνοϊός είναι δημιούργημα μιας στανικής ομάδας ανθρώπων, με ανομολόγητο σκοπό να αυξήσουν τα κέρδη τους. Πρόκειται, όπως θα έλεγε ο Λευτέρης Ζούρος, για μια «ρύπανση της λογικής» (Όταν ο Χότζας συνάντησε τον Αϊνστάιν, Πανεπ. Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2018, σ. 28). Οι θεωρίες συνωμοσίας για τον κορωνοϊό μάς φέρνουν στο νου άλλες τέτοιες θεωρίες που κυκλοφορούσαν στη χώρα μας πριν από λίγο καιρό (ίσως κάποιοι τις πιστεύουν ακόμη, όπως τις πίστευαν και τις υποστήριζαν και κάποιοι πολιτικοί μας).
Αναφέρομαι στη θεωρία περί ψεκασμού των Ελλήνων. Αλήθεια, πώς έγινε και την ξεχάσαμε; Μα προφανώς επειδή ήταν μια συνωμοσιολογική «μούφα». Οι περιπτώσεις είναι πάρα πολλές: από το φάρμακο κατά του καρκίνου που έχει τάχα βρεθεί, αλλά οι φαρμακευτικές εταιρείες δεν το παρασκευάζουν για να μη χάσουν το τζίρο από τα φάρμακα που κυκλοφορούν, έως τη γρίπη των πτηνών, όπου, όταν οι υπηρεσίες υγείας παρότρυναν τους πολίτες να εμβολιαστούν, οι συνωμοσιολόγοι υποστήριζαν πως «με το εμβόλιο τα στοιχεία του εμβολιαζομένου, ακόμα και το DNA του, διαβιβάζονταν αυτομάτως σε τράπεζα πληροφοριών της υπηρεσίας. Συνεργάστηκαν φυσικά και οι φαρμακευτικές εταιρείες, που πλούτισαν από το εμβόλιο. Εμβολιάστηκες; Είσαι φακελωμένος». (Λευτέρης Ζούρος, ό.π. σ.62).
Καλό είναι, μαζί με τη λογική, να έχουμε και μνήμη. Εκείνοι που θέλουν να μας ελέγξουν είναι στην ουσία οι συνωμοσιολόγοι. Δεν είναι παράξενο ότι οι θεωρίες συνωμοσίας και οι λαϊκιστές και αυταρχικοί πολιτικοί βαδίζουν χέρι-χέρι. Ρίξτε μια ματιά στον κόσμο μας και θα το διαπιστώσετε εύκολα.