aΕίναι βέβαιο ότι τα λοιμώδη νοσήματα ή θανατικά, όπως τα έλεγε ο λαός μας, υπήρξαν μία από τις κυριότερες αιτίες θανάτου των ανθρώπων, στο πέρασμα των αιώνων. Η ταχεία μετάδοση από ανθρώπου σε άνθρωπο αλλά και η άγνοια ως προς την έλλειψη προληπτικών και θεραπευτικών μέσων, είχαν ως αποτέλεσμα τη δραματική εξέλιξη αφενός και τη δραματική κατάληξη αφετέρου.
Μια τέτοια μάστιγα ήταν η επιδημία της πανώλης που είχε προσβάλει τον πληθυσμό της Κρήτης κατά τη διάρκεια της Βενετοκρατίας αλλά και πιο αργά. Η επιδημία είχε επεκταθεί στην περιοχή του Μεγάλου Κάστρου και αναγκάστηκε ο πληθυσμός να καταφύγει στην ύπαιθρο. Ανάλογες τέτοιες κινήσεις είχαν παρατηρηθεί και σε άλλες πόλεις της Κρήτης. Κάτι που ο Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής στο γνωστό του ποίημα “Ο κρητικός πόλεμος” δεν το άφησε απαρατήρητο στους στίχους του:
“Και στα μετόχια οι Καστρινοί εστέκασαν ετότες
να φύγουν του θανατικού Χανιώτες, Ρεθεμνιώτες…”
Η διάρκεια της επιδημία που ο μεγάλος αριθμός θανάτων αποδίδονται πάλι με τους στίχους του Μπουνιαλή:
“γιατί ‘ταν το θανατικό που ‘κοφτε και εκράτει
και την ημέρα απόθαιναν, πλια από ‘κατό νομάτοι”
Σίγουρα έχουμε δύο μεγάλες επιδημίες πανώλης που εκδηλώθηκαν κατά τη διάρκεια του Κρητικού πολέμου ο οποίος κράτησε από το 1645 έως το 1669. Η περιοχή του Χάνδακα κυριολεκτικά αποδεκατίστηκε. Το 1646 και το 1659.
Ο εμπειρικός ιατρός και ιερωμένος Elcana Circolo, Εβραϊκής καταγωγής, προτείνει η ταφή των νεκρών να γίνεται σε μεγάλο βάθος, να μπαίνει πάνω από το χώμα ασβέστης ή να σκεπάζονται τα πτώματα με ασβέστη και να καίγονται αρωματικά ξύλα σε διάφορα σημεία της πόλης, για την αντιμετώπιση της δυσωδίας. Επίσης, γίνεται λόγος για την μεταφορά του πληθυσμού μακράν της λοιμογόνου εστίας, προκειμένου να αναχαιτισθεί η επιδημία.
Επιδημίες πανώλης εκδηλώθηκαν και κατά τα έτη 1718, 1739-40 αλλά και στα 1770. Η τελευταία προσέβαλε ιδιαίτερα την περιοχή των Χανίων. Επιδημίες της πανώλης συνεχίστηκαν και τον επόμενο αιώνα.
Κατά την έκρηξη της Επανάστασης του 1821, η πανώλης ήταν σε έξαρση στην περιοχή του Μεγάλου Κάστρου, όπως μας διασώζει ο Ζαχαρίας Πρακτικίδης. Για την αντιμετώπιση του λοιμού είχαν φθάσει στην πόλη Βατοπεδινοί μοναχοί με την Αγία Ζώνη της Θεοτόκου και άλλα ιερά κειμήλια «διά την εις Χάνδακα επικρατούσαν δεινήν πανώλην».
Η επιδημία πρόσβαλε επίσης το Ρέθυμνο και τα Χανιά, όπως αναφέρει ο Εμμ. Πρωτοψάλτης, επισημαίνοντας ότι: «Η φοβερά αυτή λοιμώδης νόσος [πανώλης] μετεφέρθη εις Κρήτην πρώτον από τα Αιγυπτιακά στρατεύματα, τα οποία ο Μαχμέτ Αλής έστειλεν εις βοήθειαν των Τουρκικών φρουρών της Κρήτης κατά Μάϊον του 1822. Έκτοτε μετεδόθη εις ολόκληρον την Μεγαλόνησον, όπου έλαβε τρομακτικός διαστάσεις».
Κάτι όμως έπρεπε να γίνει και σε τέτοιες περιπτώσεις επικαλούμαστε τη βοήθεια του Θεού, της Παναγίας και των αγίων. Ένας άγιος που γιορτάζεται σήμερα, ο Άγιος Χαράλαμπος, θεωρείται προστάτης και θεραπευτής από λοιμικές αρρώστειες και ιδιαίτερα την επιδημία της πανώλης. Συχνά εικονίζεται να ποδοπατεί την φοβερή αυτή αρρώστεια που εικονίζεται σαν κακόμορφη γυναίκα. Μικρασιάτης, από τους πρώτους ιερείς του χριστιανισμού στα χρόνια των διωγμών, οπότε και εμαρτύρησε ο ίδιος.
Σημειώνεται στην Υμνογραφία του ότι “της πανώλους λοιμικής απαλλαττόμεθα νόσου…”, αλλά και στο Συναξάρι του αναφέρεται ότι σε κάποιον οπτασιασμό, κατά το μαρτύριό του, ζήτησε ο ίδιος από τον Χριστό να του δώσει (μετά τον θάνατό του) τη χάρη “εις όποιον τόπον ευρεθή κομμάτι από το λείψανόν του και εις όποιαν χώραν τον εορτάζουν, να μη γένη ποσώς πείνα, ούτε πανούκλα, να θανατώνει τους ανθρώπους”.
Η λατρεία του Αγ. Χαραλάμπους είναι ευρύτερα διαδομένη στον ελληνισμό, με πολλές εκκλησίες στ’ όνομά του, που χτίστηκαν, ιδιαίτερα, υστερ’ από επιδημίες (όχι μόνο “πανούκλας”, αλλά και χολέρας).
Στα νεότερα ελληνικά χρόνια σημειώνονται τέτοιες επιδημίες (“θανατικά”), με δύσκολη ή και ανύπαρκτη επιστημονική αντιμετώπιση που οδηγούσε στη μόνη ελπίδα, μιας θαυματουργικής επέμβασης.
Λείψανα ή εικόνα του αγίου λιτανεύονται σε πολλές περιοχές. Η μαγεία έρχεται συχνά αρωγός στην καταπολέμηση της τρομερής ασθένειας. Έτσι οι συγγενείς αρρώστων που προσέφευγαν στη χάρη του, του έφτιαχναν και “μονομερίτικο πουκάμισο”, που το φορούσαν στην εικόνα του. Πρόκειται για συμφυρμό παλαιών δοξασιών για τη δύναμη που έχει το ύφασμα που κατασκευάζεται από την πρώτη ύλη σε μια μέρα (μονομερίτικο πανί) προς τις νεότερες παραδόσεις για τον Άγιο Χαράλαμπο ως διώκτη της πανούκλας, που οδήγησε και τους Αθηναίους να κατασκευάσουν ένα τέτοιο “πουκαμισάκι”.
Το όνομα Χαράλαμπος ή Χαραλάμπης (ελληνικότατο, για κάποιον που λάμπει από χαρά), με υποκοριστικά ή χαϊδευτικά του, τα : Λάμπης, Χάρης, Μπάμπης, και: Χαραλαμπία - Λάμπω, Χαρά είναι συχνά, αφού και η λατρεία του αγίου (τάματα, βαφτίσια) είναι πάγκοινη. Από αυτά προέρχονται και το πλήθος τα επώνυμά μας: Χαραλάμπους, Χαραλαμπίδης, Χαραλαμπόπουλος, Χαραλαμπάτος κ.α. (παράπλευρα βαφτιστικά, γιορτάζουν τα: Χαρίλαος και Χαρίκλεια).
Και ερχόμαστε ύστερα απ’ όλα αυτά στην πολιτεία του Μεγάλου Κάστρου, στο σημερινό Ηράκλειο. Ανηφορίζοντας ο επισκέπτης από το λιμάνι του Ηρακλείου και περνώντας την οδό της 25ης Αυγούστου (οδός Πλάνης, όπως την ονόμαζαν οι παλιότεροι), μαγεύεται από τη θέα των νεοκλασσικών κτηρίων και όχι μόνο, αφού η μαγεία αυτή έντονα αποτυπώνεται στη θέα των μνημείων:
Του Αγίου Τίτου, της Ενετικής Λόντζιας, της Βασιλικής του Αγίου Μάρκου, της Αγίας Αικατερίνης, του Μικρού και του Μεγάλου Αγίου Μηνά, και προτού φθάσουμε στο Μαρτινέγκο, στον Τάφο του Βιγλάτορα της πόλης μας, Νίκου Καζαντζάκη, φυσικά συναντάμε τον πιο παλαιό ορθόδοξο Ναό του Μεγάλου Κάστρου τον Άγιο Ματθαίο. Ναός με τρία κλίτη, του ομώνυμου Αγίου, της Αγίας Παρασκευής και του Αγίου Χαραλάμπους. Εύλογα κάποιοι θ’ αναρωτηθούν. Πώς προήλθε ο ναός του Αγίου Χαραλάμπους;
Η απάντηση είναι πως το Ναό αυτό, τον έχτισε ο Πρόεδρος του σωματείου των σαπωνοποιών. Ήταν οθωμανός και εξαιτίας του θαυματουργού Αγίου Χαραλάμπους που εθεράπευσε το γιο του από την επιδημική ασθένεια της πανώλης, θεώρησε χρέος του να το κάνει αυτό. Ακόμα και οι καθολικοί γνωρίζουν τον St. Charalampe, αλλά και πιο αντίστοιχος προς τον δικό μας είναι ο Saint Roch ή Rock (Αγιος Ρόκκος). Θεωρείται ο προστάτης της πανώλης και συνηθίζουν σε κάθε επιδημία να κάνουν λιτανείες με το άγαλμά του!