«Καθηγητές είμαστε πολλοί.
Δάσκαλοι λίγοι»!
Δημ. Θεμ. Τσάτσος
Ο Νίκος Πετρουλάκης, ο Δάσκαλος που τίμησε την Κρήτη, τον Κόσμο και τον Άνθρωπο, αποχαιρέτησε τον ήλιο και το φως, λίγο πριν από τις Άγιες ημέρες των Χριστουγέννων (Δευτέρα 8-12-2019). Άφησε την τελευταία του πνοή στην Αθήνα, περιστοιχισμένος από τα μέλη της αγαπημένης του οικογένειας που του πρόσφεραν αφειδώλευτα την αγάπη τους ως την τελευταία του στιγμή, έτσι ακριβώς όπως του άξιζε. Δύο μέρες μετά (Τρίτη 10-12-2019) τον υποδέχτηκε η γενέτειρα γη, η γη των Χανίων, όπου συγγενείς, αναρίθμητοι μαθητές και πλήθος κόσμου τον συνόδευσαν στη στερνή του κατοικία.
Ο Νίκος Πετρουλάκης γεννήθηκε στα Χανιά της Κρήτης το 1921. Σπούδασε στην Παιδαγωγική Ακαδημία Ηρακλείου και εργάστηκε αρχικά ως δάσκαλος. Συνέχισε κατόπιν τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο πανεΟ Νίκος Πετρουλάκης, ο Δάσκαλος που τίμησε την Κρήτη, τον Κόσμο και τον Άνθρωπο, αποχαιρέτησε τον ήλιο και το φως, λίγο πριν από τις Άγιες ημέρες των Χριστουγέννων (Δευτέρα 8-12-2019).
Άφησε την τελευταία του πνοή στην Αθήνα, περιστοιχισμένος από τα μέλη της αγαπημένης του οικογένειας που του πρόσφεραν αφειδώλευτα την αγάπη τους ως την τελευταία του στιγμή, έτσι ακριβώς όπως του άξιζε. Δύο μέρες μετά (Τρίτη 10-12-2019) τον υποδέχτηκε η γενέτειρα γη, τη γη των Χανίων, όπου συγγενείς, αναρίθμητοι μαθητές και πλήθος κόσμου τον συνόδευσαν στη στερνή του κατοικία.
Ο Νίκος Πετρουλάκης γεννήθηκε στα Χανιά της Κρήτης το 1921. Σπούδασε στην Παιδαγωγική Ακαδημία Ηρακλείου και εργάστηκε αρχικά ως δάσκαλος. Συνέχισε κατόπιν τις σπουδές του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου Μεγάλης Βρετάνιας, όπου απέκτησε μεταπτυχιακό του δίπλωμα και στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, από όπου έλαβε το διδακτορικό του.
Εξελέγη καθηγητής Παιδαγωγικής και υπηρέτησε σε διάφορες Παιδαγωγικές Ακαδημίες (Ηρακλείου, Φλώρινας Ρόδου κλπ.) είτε ως καθηγητής, είτε ως διευθυντής, ενώ για πολλά χρόνια υπήρξε Γενικός Διευθυντής στο Μαράσλειο Διδασκαλείο Δημοτικής Εκπαίδευσης. Διατέλεσε επίσης εκπαιδευτικός σύμβουλος, προϊστάμενος του τμήματος Μελετών του Υπουργείου Παιδείας, μέλος του Ανωτάτου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου και πρόεδρος του Κεντρικού Συμβουλίου του Υπουργείου Παιδείας.
Παράλληλα συνέγραψε πολλά βιβλία, εκατοντάδες άρθρα παιδαγωγικού και ψυχολογικού περιεχομένου σε ελληνικά και ξένα περιοδικά και δεκάδες επιφυλλίδες στον Αθηναϊκό και τον επαρχιακό τύπο. Κι όταν αφυπηρέτησε από τη δημόσια εκπαίδευση ήταν αδύνατο να εγκαταλείψει τη διδασκαλία και την συγγραφή. Έτσι συνέχισε να διδάσκει σε διάφορες Στρατιωτικές Σχόλες, Κολλέγια κλπ. Και παρέμεινε δραστήριος συγγραφικά, όσο η όρασή του του επέτρεψε.
Μέσα από τις θέσεις αυτές, τις οποίες επάξια κατέλαβε και τις οποίες υπηρέτησε με υπευθυνότητα και ευσυνειδησία, επηρέασε σοβαρά την ελληνική παιδεία. Το αποτύπωμά του είναι ορατό τόσο στην παιδαγωγική θεωρία, όσο και στην εκπαιδευτική πράξη. Έτσι θα μπορούσε να ισχυρισθεί κανείς ότι η εκπαιδευτική διαδρομή του Νίκου Πετρουλάκη αποτελεί ταυτόχρονα την ζωντανή ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης για τον 20ο αιώνα, όπως τεκμηριώνεται και από το βιβλίο της Ευαγγελίας Καλεράντε. Δίκαια λοιπόν του έχουν απονεμηθεί πολλά μετάλλια, έπαινοι και άλλες διακρίσεις από το Υπουργείο Παιδείας και διάφορα Πανεπιστήμια.
Τον γνώρισα για πρώτη φορά τον Σεπτέμβριο του 1960, όταν προσήλθα ως νεοεισαχθείς να εγγραφώ στην Παιδαγωγική Ακαδημία Ηρακλείου. Ύστερα παρακολούθησα τα μαθήματα που μας δίδασκε και δεν ήταν λίγα. Ήταν ένας αληθινός Δάσκαλος. Ξεχώριζε. Ένας ήπιος και γλυκύτατος άνθρωπος, με τον ήρεμο χαρακτήρα του, με το γελαστό του πρόσωπο και μια γλυκύτατη βελούδινη φωνή του που σε καθήλωνε.
Δεν τον θυμόμαστε ποτέ νευριασμένο και ποτέ δεν ύψωσε τη φωνή του σε κανέναν. Απάστραπτε καλοσύνη. Δεν του έλειπε ποτέ το χαμόγελο. Κι ήταν ένα ανεπιτήδευτο, εντελώς γνήσιο και πηγαίο χαμόγελο, που ποτέ δεν περιοριζόταν μόνο στα χείλη. Απλωνόταν και φώτιζε ολόκληρο το πρόσωπό του.
Και είχες την αίσθηση ότι αυτό το απλό αλλά σοφό απόφθεγμα της προγονικής μας κληρονομιάς, «Ὡς χαρίεν ἄνθρωπος, ὅταν ἄνθρωπος ᾖ», επιβεβαιωνόταν πλήρως στο πρόσωπο του Δασκάλου μας. Και ενέπνεε τόση εμπιστοσύνη και ανθρωπιά που κανείς μας δεν σκέφθηκε ποτέ να του κάνει καζούρα ή να τον στεναχωρήσει με οποιονδήποτε τρόπο.
Μαζί και η σύντροφος της ζωής του, η Μαρίκα, δασκάλα στα πειραματικά σχολεία της Ακαδημίας. Ήταν επίσης απλή, σεμνή και ταπεινή όπως εκείνος. Είχαν και τα τρία παιδιά τους, τον Βασίλη, τον Ανδρέα και την Ελευθερία. Και οι τρεις γιατροί σήμερα. Κανείς από την οικογένεια δεν σκέφθηκε ποτέ να αξιοποιήσει το ρόλο και την εξουσία του πατέρα ή του συζύγου και να δημιουργήσει πρόβλημα στη σχολή.
Δάσκαλε παρακολουθούσες πάντοτε την πορεία μου, όπως ασφαλώς και άλλων μαθητών σου. Με παρότρυνες, με ενεθάρρυνες και με επιβράβευες. Ήσουν σαν πατέρας κοντά μου πάντοτε. Σου είμαι ευγνώμων και φυσικά δεν είναι τυχαίο που σε σένα έχω αφιερώσει τη διδακτορική μου διατριβή. Συνεργαστήκαμε αργότερα στην Παιδαγωγική Εταιρεία κατά το διάστημα που εγώ διετέλεσα Πρόεδρος κι εσύ Γενικός Γραμματέας της Εταιρείας. Ήσουν η ψυχή της. Και από κοντά σου ο Ανδρέας. Αναγνωρισμένος σκιτσογράφος από τότε, να εμπλουτίζει με τα σκίτσα του τις λεζάντες και τα βιβλία της εταιρείας μας. Και φυσικά αφιλοκερδώς.
Και κάθε χρόνο στην ονομαστική μου γιορτή πρώτο ερχόταν το δικό σου τηλεφώνημα. Πάντοτε την παραμονή, αμέσως μετά τη δύση του ηλίου. Και εγώ είχα μάθει και το περίμενα. Αυτό το πατρικό τηλεφώνημα που θα μου λείψει φέτος. Και ήσουν τόσο απλός, τόσο προσηνής και τόσο γλυκός στην επικοινωνία μας που μου δημιουργούσες πάντοτε μια δυσκολία: Πώς να σε προσφωνήσω, δάσκαλο, πατέρα ή φίλο; Έψαχνα μια λέξη που να τα περικλείει ισότιμα όλα αυτά και επειδή δεν έβρισκα, ούτε και μπορούσα να δημιουργήσω χρησιμοποιούσα αυθόρμητα άλλοτε τη μια άλλοτε την άλλη προσφώνηση.
Και τώρα Δάσκαλε μπορεί, ολοκληρώνοντας τον βιολογικό σου κύκλο, να αποχαιρέτησες τον ήλιο και το φως, μπορεί να πέρασες σε μια άλλη μορφή της ζωής, όμως άφησες πίσω σου ήλιο και φως και ζεστασιά. Διαχέεται μέσα από τη φωτεινή πορεία που μας κληροδότησες, μέσα από τα παιδιά σου, μέσα από τους μαθητές σου, μέσα από τα βιβλία σου. Γιατί το απόφθεγμα της προμετωπίδας «Καθηγητές είμαστε πολλοί, Δάσκαλοι λίγοι» είναι σαν ο Δημήτρης Θεμ. Τσάτσος να το έγραψε για σένα. Και πάντως σου αξίζει, γι’ αυτό και η μνήμη σου θα μένει αιώνια!
«Ως χαρίεν έστ’ άνθρωπος, όταν άνθρωπος η»πιστήμιο του Εδιμβούργου Μεγάλης Βρετάνιας, όπου απέκτησε μεταπτυχιακό του δίπλωμα και στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, από όπου έλαβε το διδακτορικό του.
Εξελέγη καθηγητής Παιδαγωγικής και υπηρέτησε σε διάφορες Παιδαγωγικές Ακαδημίες (Ηρακλείου, Φλώρινας Ρόδου κλπ.) είτε ως καθηγητής, είτε ως διευθυντής, ενώ για πολλά χρόνια υπήρξε Γενικός Διευθυντής στο Μαράσλειο Διδασκαλείο Δημοτικής Εκπαίδευσης. Διατέλεσε επίσης εκπαιδευτικός σύμβουλος, προϊστάμενος του τμήματος Μελετών του Υπουργείου Παιδείας, μέλος του Ανωτάτου Εκπαιδευτικού Συμβουλίου και πρόεδρος του Κεντρικού Συμβουλίου του Υπουργείου Παιδείας.
Παράλληλα συνέγραψε πολλά βιβλία, εκατοντάδες άρθρα παιδαγωγικού και ψυχολογικού περιεχομένου σε ελληνικά και ξένα περιοδικά και δεκάδες επιφυλλίδες στον Αθηναϊκό και τον επαρχιακό τύπο. Κι όταν αφυπηρέτησε από τη δημόσια εκπαίδευση ήταν αδύνατο να εγκαταλείψει τη διδασκαλία και την συγγραφή. Έτσι συνέχισε να διδάσκει σε διάφορες Στρατιωτικές Σχόλες, Κολλέγια κλπ. Και παρέμεινε δραστήριος συγγραφικά, όσο η όρασή του του επέτρεψε.
Μέσα από τις θέσεις αυτές, τις οποίες επάξια κατέλαβε και τις οποίες υπηρέτησε με υπευθυνότητα και ευσυνειδησία, επηρέασε σοβαρά την ελληνική παιδεία. Το αποτύπωμά του είναι ορατό τόσο στην παιδαγωγική θεωρία, όσο και στην εκπαιδευτική πράξη. Έτσι θα μπορούσε να ισχυρισθεί κανείς ότι η εκπαιδευτική διαδρομή του Νίκου Πετρουλάκη αποτελεί ταυτόχρονα την ζωντανή ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης για τον 20ο αιώνα, όπως τεκμηριώνεται και από το βιβλίο της Ευαγγελίας Καλεράντε. Δίκαια λοιπόν του έχουν απονεμηθεί πολλά μετάλλια, έπαινοι και άλλες διακρίσεις από το Υπουργείο Παιδείας και διάφορα Πανεπιστήμια.
Τον γνώρισα για πρώτη φορά τον Σεπτέμβριο του 1960, όταν προσήλθα ως νεοεισαχθείς να εγγραφώ στην Παιδαγωγική Ακαδημία Ηρακλείου. Ύστερα παρακολούθησα τα μαθήματα που μας δίδασκε, και δεν ήταν λίγα. Ήταν ένας αληθινός Δάσκαλος. Ξεχώριζε. Ένας ήπιος και γλυκύτατος άνθρωπος, με τον ήρεμο χαρακτήρα του, με το γελαστό του πρόσωπο και μια γλυκύτατη βελούδινη φωνή του που σε καθήλωνε.
Δεν τον θυμόμαστε ποτέ νευριασμένο και ποτέ δεν ύψωσε τη φωνή του σε κανέναν. Απάστραπτε καλοσύνη. Δεν του έλειπε ποτέ το χαμόγελο. Κι ήταν ένα ανεπιτήδευτο, εντελώς γνήσιο και πηγαίο χαμόγελο, που ποτέ δεν περιοριζόταν μόνο στα χείλη. Απλωνόταν και φώτιζε ολόκληρο το πρόσωπό του. Και είχες την αίσθηση ότι αυτό το απλό αλλά σοφό απόφθεγμα της προγονικής μας κληρονομιάς, «Ὡς χαρίεν ἄνθρωπος, ὅταν ἄνθρωπος ᾖ», επιβεβαιωνόταν πλήρως στο πρόσωπο του Δασκάλου μας. Και ενέπνεε τόση εμπιστοσύνη και ανθρωπιά που κανείς μας δεν σκέφθηκε ποτέ να του κάνει καζούρα ή να τον στεναχωρήσει με οποιονδήποτε τρόπο.
Μαζί και η σύντροφος της ζωής του, η Μαρίκα, δασκάλα στα πειραματικά σχολεία της Ακαδημίας. Ήταν επίσης απλή, σεμνή και ταπεινή όπως εκείνος. Είχαν και τα τρία παιδιά τους, τον Βασίλη, τον Ανδρέα και την Ελευθερία. Και οι τρεις γιατροί σήμερα. Κανείς από την οικογένεια δεν σκέφθηκε ποτέ να αξιοποιήσει το ρόλο και την εξουσία του πατέρα ή του συζύγου και να δημιουργήσει πρόβλημα στη σχολή.
Δάσκαλε παρακολουθούσες πάντοτε την πορεία μου, όπως ασφαλώς και άλλων μαθητών σου. Με παρότρυνες, με ενεθάρρυνες και με επιβράβευες. Ήσουν σαν πατέρας κοντά μου πάντοτε. Σου είμαι ευγνώμων και φυσικά δεν είναι τυχαίο που σε σένα έχω αφιερώσει τη διδακτορική μου διατριβή. Συνεργαστήκαμε αργότερα στην Παιδαγωγική Εταιρεία κατά το διάστημα που εγώ διετέλεσα Πρόεδρος κι εσύ Γενικός Γραμματέας της εταιρείας. Ήσουν η ψυχή της. Και από κοντά σου ο Ανδρέας. Αναγνωρισμένος σκιτσογράφος από τότε, να εμπλουτίζει με τα σκίτσα του τις λεζάντες και τα βιβλία της εταιρείας μας. Και φυσικά αφιλοκερδώς.
Και κάθε χρόνο στην ονομαστική μου γιορτή πρώτο ερχόταν το δικό σου τηλεφώνημα. Πάντοτε την παραμονή, αμέσως μετά τη δύση του ηλίου. Και εγώ είχα μάθει και το περίμενα. Αυτό το πατρικό τηλεφώνημα που θα μου λείψει φέτος. Και ήσουν τόσο απλός, τόσο προσηνής και τόσο γλυκός στην επικοινωνία μας που μου δημιουργούσες πάντοτε μια δυσκολία: Πώς να σε προσφωνήσω, δάσκαλο, πατέρα ή φίλο; Έψαχνα μια λέξη που να τα περικλείει ισότιμα όλα αυτά και επειδή δεν έβρισκα, ούτε και μπορούσα να δημιουργήσω χρησιμοποιούσα αυθόρμητα άλλοτε τη μια άλλοτε την άλλη προσφώνηση.
Και τώρα Δάσκαλε μπορεί, ολοκληρώνοντας τον βιολογικό σου κύκλο, να αποχαιρέτησες τον ήλιο και το φως, μπορεί να πέρασες σε μια άλλη μορφή της ζωής, όμως άφησες πίσω σου ήλιο και φως και ζεστασιά. Διαχέεται μέσα από τη φωτεινή πορεία που μας κληροδότησες, μέσα από τα παιδιά σου, μέσα από τους μαθητές σου, μέσα από τα βιβλία σου. Γιατί το απόφθεγμα της προμετωπίδας «Καθηγητές είμαστε πολλοί, Δάσκαλοι λίγοι» είναι σαν ο Δημήτρης Θεμ. Τσάτσος να το έγραψε για σένα. Και πάντως σου αξίζει, γι’ αυτό και η μνήμη σου θα μένει αιώνια!
1 Ευαγγελία Καλεράντε, Νίκος Πετρουλάκης: Από την εκπαιδευτική Πολιτική στην Εκπαιδευτική πράξη, εκδόσεις «Γρηγόρη»
* Ο Ι. Ε. Πυργιωτάκης είναι ομότιμος καθηγητής – πρ. αντιπρύτανης Πανεπιστημίου Κρήτης