«Αυτοί που γράφουν ξεκάθαρα έχουν αναγνώστες, ενώ εκείνοι που γράφουν δυσνόητα, έχουν σχολιαστές», συνήθιζε να λέει ο Γάλλος συγγραφέας Αλμπέρ Καμύ (1913-1960). Πρόσφατα, πάντως, το ακούσαμε κι’ ετούτο. Κάποιοι ‘ευαίσθητοι’ αναγνώστες φαίνεται πως διαμαρτυρήθηκαν για συγκεκριμένα αποσπάσματα και κυρίως για το λεξιλόγιο που χρησιμοποίησε η Αγκάθα Κρίστι σε ορισμένα μυθιστορήματά της, με αποτέλεσμα να αφαιρεθεί από το πρωτότυπο κείμενο η δυνητικά προσβλητική γλώσσα και αναφορά σε διάφορες εθνικότητες. Αρκετές συνομιλίες, πλέον, ανάμεσα στον Πουαρώ ή την Μις Μαρπλ με τους άλλους χαρακτήρες των βιβλίων της εμβληματικής βρεττανίδας συγγραφέως, παρουσιάζονται με καινούργιους και διαφορετικούς διαλόγους όπως τουλάχιστον τους είχαν γνωρίσει όσοι είχαν την τύχη ή την ικανότητα να διαβάσουν τα πρωτότυπα κείμενα που είχαν εκδοθεί έως σήμερα.
Τα μυστήρια του Πουαρώ και της Μις Μαρπλ, που γράφτηκαν μεταξύ 1920 και 1976, έχουν επαναδιατυπωθεί ή αφαιρεθεί αποσπάσματα σε νέες εκδόσεις που τυπώθηκαν από τον εκδοτικό οίκο Harper Collins, εκείνα ειδικά που αφορούσαν τους χαρακτήρες που συναντούν οι πρωταγωνιστές της Αγκάθα Κρίστι μακράν του Ηνωμένου Βασιλείου.
Οι ενημερώσεις ακολουθούν τις τροποποιήσεις που ήδη έγιναν σε βιβλία των Ρόαλντ Νταλ και του Ίαν Φλέμινγκ για να αφαιρέσουν και από εκεί δήθεν προσβλητικές αναφορές στο φύλο και τη φυλή, σε μια προσπάθεια να διατηρηθεί η συνάφειά τους με τους σύγχρονους αναγνώστες.
Ο εκδοτικός οίκος του πρώτου συγκεκριμένα, προσέλαβε αναγνώστες ‘ευαίσθητους’, για να αφαιρέσουν τη γλώσσα που θεωρήθηκε προσβλητική και να ξαναγράψουν κομμάτια του κειμένου του συγγραφέα ώστε οι υπεύθυνοι του οίκου να βεβαιωθούν ότι τα βιβλία θα μπορούν να συνεχίσουν να τα ‘απολαμβάνουν όλοι σήμερα’, με αποτέλεσμα να γίνουν εκτεταμένες αλλαγές στο έργο του Ρόαλντ Νταλ.
Οι σχετικές τροποποιήσεις, αφορούν στις περιγραφές των φυσικών εμφανίσεων μερικών χαρακτήρων. Η λέξη ‘χοντρός’ έχει αφαιρεθεί από κάθε νέα έκδοση, ενώ η λέξη ‘άσχημος’ έχει επίσης εξαφανιστεί από το προσκήνιο. Εκατοντάδες αλλαγές έγιναν στο αρχικό κείμενο και μερικά αποσπάσματα που δεν γράφτηκαν από τον Νταλ, έχουν ήδη προστεθεί!
Οι επεξεργασίες τώρα που έγιναν στα μυθιστορήματα της Αγκάθα Κρίστι, αφαίρεσαν τις αναφορές στην εθνικότητα, ή τους χαρακτηρισμούς ‘μαύρος’, ‘εβραίος’, ‘τσιγγάνος’, ή άλλους παρεμφερείς, ενώ η λέξη ‘ιθαγενής’ (native) έχει επίσης αντικατασταθεί από τη λέξη ‘ντόπιος’ (local).
Μεταξύ των αλλαγών που έλαβαν χώρα, παραδειγματικά αναφέρεται το μυθιστόρημα ‘Έγκλημα το Νείλο’ (Death on the Nile, 1937), στο οποίο μια κυρία παραπονείται ότι μια ομάδα παιδιών την ενοχλεί, λέγοντας ότι «επιστρέφουν και κοιτάζουν επίμονα, ενώ τα μάτια τους είναι απλώς αηδιαστικά, όπως και η μύτη τους, και δεν πιστεύω ότι μου αρέσουν πολύ τα παιδιά».
Όλο αυτό έχει αφαιρεθεί και αντικαταστάθηκε από άλλο χωρίς τις περιγραφές των παιδιών. Αλλά και σε άλλα έργα της έχουν γίνει τροποποιήσεις σε συγκεκριμένα σημεία, όπως στο ‘Μυστήριο στην Καραϊβική’ (A Caribbean Mystery, 1964).
Οι ‘αναγνώστες ευαισθησίας’ ή ‘ευαίσθητοι αναγνώστες’, είναι ένα σχετικά πρόσφατο φαινόμενο που έχουν κερδίσει ευρεία προσοχή τα τελευταία δύο-τρία χρόνια στο Ηνωμένο Βασίλειο. Αποστολή τους είναι να εξετάζουν τόσο νέες εκδόσεις όσο και παλαιότερα έργα για πιθανώς προσβλητική γλώσσα και ανάλογες περιγραφές από συγγραφείς συγκεκριμένων εκδοτικών οίκων. Τα δικαιώματα των βιβλίων, βέβαια, της Αγκάθα Κρίστι, διευθύνονται από τον δισέγγονο της συγγραφέως Τζέιμς Πρίτσαρντ, ο οποίος και διαχειρίζεται τις άδειες για τις εκδόσεις των βιβλίων και την μεταφορά τους στον κινηματογράφο.
Κάτι ανάλογο με τα παραπάνω, έχει γίνει και στα βιβλία του Ίαν Φλέμινγκ. Με αφορμή, μάλιστα, τα εβδομήντα χρόνια από τη δημοσίευση του ‘Καζινό Ρουαγιάλ’ (Casino Royale, 1953), του πρώτου βιβλίου του Ίαν Φλέμινγκ με πρωταγωνιστή τον Βρεττανό κατάσκοπο Τζέιμς Μποντ, το έργο θα επανεκδοθεί με την υποσημείωση αυτή τη φορά, ότι το βιβλίο γράφτηκε σε μια εποχή στην οποία οι όροι και οι συμπεριφορές που θα μπορούσαν να θεωρηθούν προσβλητικοί από τους σύγχρονους αναγνώστες, ήταν αρκετά συνηθισμένες!
Πολλές αλλαγές που δρομολογούνται να γίνουν και σε άλλα βιβλία του, είναι να αφαιρέσουν τη ρατσιστική γλώσσα, όπως στο ‘Ζήσε και άσε τους άλλους να πεθάνουν’ (Live and Let Die, 1954), ενώ σε άλλες περιπτώσεις να απομακρυνθεί η σεξιστική γλώσσα, όπως για παράδειγμα, μια σκηνή όπου ο Μποντ επισκέπτεται ένα νυχτερινό κέντρο διασκέδασης στο Χάρλεμ και μια αναφορά στο «κοινό που λαχανιάζει και γρυλίζει σαν τα γουρούνια στο βούρκο».
Φυσικά η λέξη ‘νέγρος’ (nigger), έχει αφαιρεθεί σχεδόν σε όλες τις αναθεωρημένες εκδόσεις της Αγκάθα Κρίστι. Φαίνεται όμως, σύμφωνα με όσα γράφτηκαν παραπάνω και δρομολογούνται στο Ηνωμένο Βασίλειο, εγκυμονούνται ανάλογοι κίνδυνοι να ανοίξει δηλαδή σιγά-σιγά ο ασκός του Αιόλου και για την αντίπερα όχθη του Ατλαντικού και μάλιστα χωρίς σταματημό. Μπορεί να σκεφτεί κάποιος όλη την αφροαμερικανική λογοτεχνία η οποία βρίθει από τους ανάλογους χαρακτηρισμούς να ξαναγραφτεί;
Να λέμε, για παράδειγμα, τα ‘μπλουζ των μαύρων’ αντί του σωστού τα ‘νέγρικα μπλουζ’; Κι αυτό γιατί ο σχετικός προσδιορισμός ‘νέγρος’ ή ‘νέγρικος’ παραπέμπει και χαρακτηρίζει μια ολόκληρη εποχή στην οποία έτσι αποκαλούνταν οι αφροαμερικανοί κι έτσι έμειναν στην ιστορία! Και γιατί άραγε να το υιοθετήσουμε, θα ρωτούσαμε με κάποια ύπουλη αφέλεια; Ποιος ρυθμίζει την άποψη ότι ο προσδιορισμός ‘μαύρος’ είναι καλύτερος από το ‘νέγρος’, αφού κάποιοι άλλοι έχουν την εντελώς αντίθετη γνώμη;
Μπορούμε να φανταστούμε, για να έρθουμε εις τα καθ’ ημάς, το λεξιλόγιο και όλες οι εκφράσεις που χαρακτηρίζουν το έργο του Νίκου Καζαντζάκη, να τροποποιηθούν κατά το δοκούν ή σύμφωνα με τις προτιμήσεις και ιδιορρυθμίες ενός ή περισσότερων δήθεν ‘ευαίσθητων’ αναγνωστών από άλλες περιοχές της Ελλάδας και να δώσουν γένεση σε μια κακέκτυπη συνομιλία η οποία δεν θα έχει σχέση με όσα έγραψε και κυρίως όπως τα αποτύπωσε στο χαρτί ο μεγάλος κρητικός συγγραφέας;
Πολλές φράσεις και λέξεις που χρησιμοποιήθηκαν από συγγραφείς, ένα αναπάντεχο όνειρο, μια βαθιά εξομολόγηση, ήρθαν στο νου τους ξαφνικά και τους ανάγκασε να σηκωθούν στη μέση της νύχτας για να το προσθέσουν στο κείμενο που βρισκόταν σε εξέλιξη πάνω στο γραφείο τους!
Για τον Τσώρτσιλ το βιβλίο του συγγραφέα είναι μια ερωμένη, στην οποία εκείνος δεν θα ήθελε, κατά τα ειωθότα, να ασελγήσει κάποιος άλλος! Αλλά βέβαια, ειδικά και μόνο εδώ, ας μην είμαστε αυστηροί και απόλυτοι! Κάπου εκεί στην άκρη παραμονεύει πάντοτε και η παντοδύναμη και ποικιλόμορφη έννοια του χωρισμού ή απιστίας, όποιας μορφής!
Η προαλειφόμενη λογοκρισία, λοιπόν, στα έργα της λογοτεχνίας και η εμφάνισή της σε αναθεωρημένες επανεκδόσεις, είναι άκρως επικίνδυνες στρατηγικές που παραπέμπουν σε άλλες εποχές, αν και δεν είναι εμφανές εκ πρώτης όψεως. Οι εκδοτικοί οίκοι, ως απρόσκλητοι σύγχρονοι ιεροεξεταστές, πιθανότατα θα υποστηρίξουν ότι έρχονται αλληλέγγυοι με τις προσταγές των καιρών!
Όμως να μην λησμονούμε, ότι κάποιες εποχές έκαιγαν βιβλία στη μέση των πλατειών των πόλεων, ενώ σε άλλες περιπτώσεις έκαιγαν διανοούμενους για τις απόψεις τους. Όμως, σκοπός της λογοτεχνίας δεν είναι να καλλωπίζει καταστάσεις, αλλά το αντίθετο! Να φέρει στο προσκήνιο μια άλλη, διαφορετική άποψη των πραγμάτων, των καταστάσεων, των σχέσεων κοκ., πάνω στα ήθη μιας συγκεκριμένης εποχής, την αισθητική αντίληψη κοινωνιών, τον τρόπο του σκέπτεσθαι και συμπεριφέρεσθαι, σε τελική ανάλυση!
Αλλά ακόμα κι αν ήταν έτσι, όπως επιθυμούν οι σύγχρονοι ιεροεξεταστές, ποιος μας εγγυάται ότι το κείμενο θα παραμείνει εσαεί όπως αυτοί επιθυμούν μετά από ένα ή δύο αιώνες; Γνωρίζουν τις απαιτήσεις ή την ανθρώπινη νοοτροπία και άποψη στα μακρινά εκείνα χρονικά διαστήματα; Και τότε, θα αλλάξει ξανά;
Κατά τα φαινόμενα οδεύουμε προς έναν καινούργιο Μεσαίωνα και υπεύθυνη γι’ αυτό είναι μια μερίδα από την καινούργια γενιά αναγνωστών η οποία, ειρήσθω εν παρόδω, αγνοεί και τον ορισμό του ίδιου του Μεσαίωνα, σαν ορισμένους αμόρφωτους πολιτικούς. Κάποιοι σημειώνουν ότι το κακό μόλις τώρα ξεκίνησε, αλλά μάλλον σε δυτικούς μόνον συγγραφείς και λευκούς, υπαινισσόμενοι προφανώς πολλά!
Μπορεί, λοιπόν, να σκεφτεί κάποιος την σχετική αλλοίωση ώστε να μην προκαλεί το ογκωδέστατο μυθιστόρημα ‘Μέγας Ανατολικός’ του Ανδρέα Εμπειρίκου, ένα από τα τολμηρότερα κείμενα της ελληνικής λογοτεχνίας, όπου οι επιβάτες εκείνου του υπερωκεανείου απολαμβάνουν τον έρωτα σε όλες του τις μορφές;
Ή τις ‘120 Μέρες των Σοδόμων’ του Μαρκήσιου ντε Σαντ, τον ‘Εραστή της λαίδης Τσάτερλι’ του Ντ. Χ. Λώρενς, και τόσα άλλα αναρίθμητα δημιουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας; Τι νόημα έχουν λοιπόν όλες αυτές οι δρομολογούμενες στο Ηνωμένο Βασίλειο αλλαγές; Μήπως στοχεύουν σε αυτή καθ’ εαυτή την ισοπέδωση των φύλων, την κατάργηση του αρσενικού και του θηλυκού στα λογοτεχνικά κείμενα, πιο σωστά, και την αντικατάστασή τους από ένα απρόσωπο, ουδέτερο άλλο;
Είναι πραγματικά αμφίβολο αν τα λουλούδια της λογοτεχνίας θα συνεχίζουν να ανθίζουν μέσα σε νεο-στιλβωμένους γκαζοτενεκέδες όπως και πολλές πολιτικές απόψεις, άλλωστε, οι οποίες εκπορεύονται και εκτοξεύονται από ανάλογους αγράμματους, αναλφάβητους και ημιμαθείς φερέλπιδες πολιτικούς οι οποίοι δημιουργούν απερίγραπτη φασαρία ακριβώς λόγω της κενότητάς τους!