Τον Ιούλιο του 2000 πραγματοποιήθηκε από τον Δήμο Μαλίων, στο Κράσι, διημερίδα αφιερωμένη στην οικογένεια Αλεξίου. Ο Στυλιανός Αλεξίου μού ανέθεσε να κάνω μια σύντομη εισήγηση για το έργο του στη διημερίδα αυτή. Η εμπιστοσύνη που μου έδειξε αλλά και η προτροπή του να δημοσιεύσω την εισήγησή μου αυτή άλλαξαν ριζικά τους προσανατολισμούς της ζωής μου. Αντίδωρο ο τόμος που παρουσιάζομε απόψε, Στυλιανός Αλεξίου. Ο διαπρεπής αρχαιολόγος, ο μεγάλος νεοελληνιστής, που κατατέθηκε στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη τον Νοέμβριο του 2014.
Ευχαριστώ θερμά τον δήμαρχο Ηρακλείου κ. Βασίλη Λαμπρινό και την αντιδήμαρχο κ. Αριστέα Πλεύρη, που ενέκριναν και χρηματοδότησαν την έκδοση του τόμου και παραχώρησαν τη Βασιλική του Αγίου Μάρκου, ώστε να πραγματοποιηθεί η σημερινή εκδήλωση, ανήμερα της κηδείας του Στυλιανού Αλεξίου. Ευχαριστώ θερμά επίσης την επιμελήτρια του βιβλίου μου κ. Στέλλα Τσάμου, την κ. Τασούλα Μαρκομιχελάκη, την κ. Λιάνα Σταρίδα και τον κ. Χριστόφορο Χαραλαμπάκη, που αποδέχτηκαν την πρότασή μου να παρουσιάσουν το βιβλίο μου, τον κ. Αντώνη Καρτσάκη για τον συντονισμό της διαδικασίας και την κ. Αικατερίνη Χατζάκη-Αλεξίου για τα καλά της λόγια.
Στις 30 Ιανουαρίου του 1948 ο στρατιώτης Στυλιανός Αλεξίου, ο Στέλιος, όπως του άρεσε να τον προσφωνούν, ταξίδεψε με αεροπλάνο από την Αθήνα στη Ρόδο και ορκίστηκε επιμελητής αρχαιοτήτων Ρόδου. Η δωδεκαήμερη υπηρεσία του στην Αρχαιολογική Υπηρεσία της Ρόδου αποτέλεσε τον πρώτο σταθμό της σταδιοδρομίας του στην επιστήμη της Αρχαιολογίας, την οποία σπούδασε με προτροπή της μητέρας του Αμαλίας. Στην Αρχαιολογική Υπηρεσία υπηρέτησε ώς το 1977 και αναδείχθηκε ένας από τους σημαντικότερους μινωικούς αρχαιολόγους.
Από το τεράστιο σε όγκο και ποιότητα αρχαιολογικό έργο του αναφέρω το συνθετικό βιβλίο του Μινωικός πολιτισμός (έχει μεταφραστεί σε πολλές ξένες γλώσσες), το δημοσίευμά του για το κρητομυκηναϊκό εμπόριο, στο οποίο διαφωτίστηκε, βάσει πολλών και σαφών ανατολικών παραλλήλων, ο ανακτορικός χαρακτήρας της μινωικής οικονομίας και των εξωτερικών ανταλλαγών, και την ανακοίνωση γύρω από τον μύθο της «μινωικής ειρήνης», στο Δ΄ Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο, στην οποία ο Αλεξίου αρνείται τον κοινό τόπο της ειρηνιστικής μινωικής Κρήτης και επισημαίνει ότι υπάρχουν στην Κρήτη αρχαιολογικές ενδείξεις (οικισμοί κορυφών και οχυρώσεις), κυρίως στη φάση που προηγείται της ίδρυσης των μεγάλων μινωικών ανακτόρων, για μια τέτοια περίοδο αναταραχής στο νησί.
Θα αναφέρω ακόμη μια μεγάλη παρακαταθήκη που άφησε πριν αποχωρήσει από την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Το 1976 υπέβαλε την παραίτησή του μετά τον θόρυβο που είχε ξεσπάσει με την ανέγερση ξενοδοχειακού συγκροτήματος στην Αγία Πελαγία και τις φήμες περί καταστροφής των αρχαιοτήτων με την ανοχή της Εφορείας. Με παρέμβαση της πολιτικής ηγεσίας δέχθηκε να ανακαλέσει την παραίτησή του με όρο την προστασία του χώρου της Κνωσού.
Στα 1952 δημοσίευσε την πρώτη φιλολογική μελέτη του με τον τίτλο «Ο χαρακτήρ του Ερωτοκρίτου», που αποτέλεσε την επίσημη είσοδό στη Νεοελληνική Λογοτεχνία – μη λησμονούμε την προέλευσή του από οικογένεια λογοτεχνών και λογίων- στην οποία παρέμεινε αφοσιωμένος μέχρι και τις τελευταίες μέρες της ζωής του.
Οι εργασίες του για την Κρητική Λογοτεχνία του 15ου-17ου αιώνα και οι κριτικές εκδόσεις Ερωτόκριτος (μεγάλη έκδοση βάσει κυρίως του βενετικού εντύπου του 1713 που αντικατέστησε την παλιά μεγάλη έκδοση του Στέφανου Ξανθουδίδη και μικρή έκδοση που συμπληρώνει την προηγούμενη), Βοσκοπούλα, Απόκοπος, και, σε συνεργασία με τη Μάρθα Αποσκίτη, Ερωφίλη, Ελευθερωμένη Ιερουσαλήμ, Ζήνων, Κρητικός Πόλεμος, είχαν σημαντική απήχηση στην Ελλάδα και το εξωτερικό στην επανεκτίμηση της Κρητικής Λογοτεχνίας, στην παραδοχή και την ένταξή της στο αναγεννησιακό ευρωπαϊκό πλαίσιο, στη μέθοδο έκδοσης και ερμηνείας κρητικών κειμένων. Επίσης έδωσαν σημαντική ώθηση στη σπουδή της Κρητικής Λογοτεχνίας της ακμής.
Σπουδαία υπήρξε η συμβολή του Αλεξίου στην προσέγγιση της υστεροβυζαντινής δημώδους λογοτεχνίας. Στη μονογραφία τα Ακριτικά (1979), στις μεταγενέστερες μελέτες «Παρατηρήσεις στον Ακρίτη» και «Ο Διγενής Ακρίτης του Εσκοριάλ» (1983) και κυρίως στην κριτική έκδοση Βασίλειος Διγενής Ακρίτης (Κατά το χειρόγραφο του Εσκοριάλ) (1985), ο Αλεξίου προβάλλει την εγκυρότητα, την προτεραιότητα και την υπεροχή της μορφής του έπους του Διγενή που διασώζει το χειρόγραφο του Εσκοριάλ απέναντι σε εκείνη του χειρογράφου της Grottaferrata, δείχνει ότι το κείμενο του χειρογράφου του Εσκοριάλ με τη μικτή γλωσσική μορφή του, τα ακριβή γεωγραφικά και ιστορικά στοιχεία και τον μεγάλο αριθμό λογοτύπων που περιέχει είναι πλησιέστερο από τις υπόλοιπες διασκευές στο χαμένο δημώδες αρχέτυπο και επιχειρεί πειστικά την επαναφορά του αρχέτυπου στο λογοτεχνικό και χρονολογικό πλαίσιο του βυζαντινού κόσμου. Η κριτική έκδοση Αλεξίου συνέβαλε στο να ανανεωθεί το ενδιαφέρον για το βυζαντινό έπος κυρίως την Αγγλία, την Ιταλία, τη Σουηδία, στον ισπανόφωνο και τον πορτογαλόφωνο κόσμο.
Μετά την Αρχαιολογία, την Κρητική Λογοτεχνία και την Ακριτική ποίηση, ο Αλεξίου ασχολήθηκε επιστημονικά με το δυσκολότερο κεφάλαιο της νεοελληνικής ποίησης, τον Διονύσιο Σολωμό, που έχει απασχολήσει πλήθος μελετητών. Στα 1994 δημοσίευσε το βιβλίο Διονυσίου Σολωμού. Ποιήματα και πεζά, επανεκδίδοντας τα ολοκληρωμένα έργα και τα πληρέστερα αποσπάσματα του Σολωμού, όπως είχε επικρατήσει να λέγονται, ή λυρικές ενότητητες, όπως τα είχε ονομάσει ο Λίνος Πολίτης.
Είναι έργο φιλολογικής κριτικής απαλλαγμένο από αποσπάσματα, παραλλαγές και ημιτελείς στίχους. Στην έκδοσή τού 1994, όσο και στην επαυξημένη τού 2007, ο Αλεξίου ακολούθησε διαφορετική μέθοδο από τους αναλυτικούς. Βασίστηκε στην πανομοιότυπη έκδοση των Αυτογράφων από τον Λίνο Πολίτη και επικεντρώθηκε στο νοηματικό περιεχόμενο, στα ιταλικά σχεδιάσματα και στις σημειώσεις του ποιητή που το διαφωτίζουν.
Για την έκδοση αυτή δέχθηκε επιθέσεις που κυμαίνονται ανάμεσα στην απρέπεια και την ειρωνεία. Οι επιθέσεις αυτές τού έδωσαν την ευκαιρία να γράψει τρία βαθυστόχαστα άρθρα (βλ. Στυλιανός Αλεξίου, Σολωμιστές και Σολωμός, Στιγμή, Αθήνα 1997), με τα οποία ανέτρεπε κατηγορίες και αστήρικτες απόψεις: δεν αποτελούσαν απάντηση στους διαφωνούντες, αλλά είχαν σκοπό «να διευκολύνουν την κατανόηση της έκδοσης του 1994 και να δώσουν βασικής σημασίας νέα στοιχεία σχετικά με τα προβλήματα ανάλυσης και ερμηνείας του σολωμικού έργου».
Ο Αλεξίου είχε ειδική ευαισθησία και μέριμνα για την ελληνική γλώσσα. Στον συγκεντρωτικό τόμο Γλωσσικά μελετήματα (1981) δίδονται νέες ετυμολογίες για νεοελληνικές λέξεις με αυστηρά ιστορική μέθοδο (στήριξη των ετυμολογιών με δείγματα μέσα από τα κείμενα), βασιζόμενη στην πλατιά εποπτεία των μεταγενεστέρων ελληνικών, των λατινικών και των ρομανικών γλωσσών.
Με τη μοναδική αίσθηση της νεοελληνικής γλώσας που είχε, με τη γνώση του φιλολόγου, του λογοτέχνη και του ποιητή, μετέφρασε και δημοσίευσε μερικά σονέτα του Σαίξπηρ (1989), ποιήματα νεότερων ποιητών της Ευρώπης (2004) και τμήματα της ομηρικής Οδύσσειας (2013) «που ξεχωρίζουν σαν αυτόνομα λυρικά ποιήματα και που, στο σύνολό τους δίνουν και την πλοκή ολόκληρης της Οδύσσειας».
Το 2012 δημοσίευσε συλλογή 60 ποιημάτων του με τον τίτλο Στίχοι επιστροφής. Στον πρόλογο τής Συλλογής επισημαίνεται το ξεπέρασμα του νεοϋπερρεαλισμού και του ελεύθερου στίχου και προτείνεται η επιστροφή σε μια ποίηση βιωμάτων και στην οργανωμένη μορφή του ποιητικού λόγου.
Το 1977, με τη συμπλήρωση είκοσι χρόνων από τον θάνατο του Νίκου Καζαντζάκη, ο Αλεξίου εξέδωσε τον τόμο Από το ποιητικό έργο του Νίκου Καζαντζάκη. Στο βιβλίο ανθολογούνται η Οδύσσεια, τα δράματα και οι Τερτσίνες του Καζαντζάκη και δίδονται περιλήψεις των ανθολογουμένων έργων.
Ένα από τα τελευταία έργα του είναι η Ελληνική Λογοτεχνία. Από τον Όμηρο στον 20ό αιώνα, που εκτείνεται σε 560 σελίδες. Στη μελέτη αυτή συνοψίζει και παρουσιάζει την πλούσια ελληνόγλωσση λογοτεχνική παραγωγή σχεδόν τριάντα αιώνων.
Σε εποχή που προωθούνται η εξειδίκευση και ο κατακερματσμός, η μελέτη προβάλλει την αδιάσπαστη συνέχεια της ελληνικής λογοτεχνίας. Τη συνέχεια αυτή τη στηρίζει στη μακραίωνη συνέχεια της ελληνικής γλώσας. Κόντρα στις τρέχουσες θεωρήσεις παραμερίζει τον φιλολογικό σχολιασμό προς ανάδειξη αυτών καθαυτών των έργων. Και κόντρα στις τρέχουσες ιεραρχήσεις ορίζει τους κορυφαίους του νέου ελληνισμού.
Ο Στυλιανός Αλεξίου διέθετε σπάνια και βαθιά ανθρωπιστική παιδεία, υψηλό ακαδημαϊκό ήθος, κριτική οξύτητα του νου, ευγένεια, οικονομία και ακρίβεια στον λόγο. Ήταν ακάματος, αθόρυβος, αυστηρός και απαιτητικός πρώτα από τον εαυτό του και μετά από τους άλλους, εξαιρετικά σεμνός άνθρωπος, δεν επεδίωκε τιμές και διακρίσεις, και πιστός χριστιανός. Είχε πλούσιο συναισθηματικό κόσμο παρόλο που προσπαθούσε να μην το δείχνει.
Έτρεφε υπερβολική αγάπη για την Κρήτη την οποία αρνήθηκε να εγκαταλείψει και όταν του προτάθηκαν αλλού θέσεις υψηλότερες από εκείνην που κατείχε. Αναπολούσε το παλιό ήσυχο Ηράκλειο με παιγνίδι στους δρόμους, τα εξοχικά σπίτια σε κατάφυτες περιοχές γύρω από την πόλη και τα μπάνια στις καθαρότατες θάλασσες και αμμουδιές. Τον ενοχλούσαν αφάνταστα το πανδαιμόνιο των θορύβων και το κυκλοφοριακό αδιέξοδο και η ακαλαισθησία των συνοικιών της πόλης με τα αυθαίρετα.
Θα μου μείνουν αξέχαστες οι συζητήσεις μας στο σπίτι της οδού Μηλιαράκη και στο εστιατόριο του «Κυριάκου», η ξενάγηση μιας ώρας στον αρχαιολογικό χώρο της Κνωσού στις 29 Απριλίου 2009 (τελευταία επίσκεψή του στον αρχαιολογικό χώρο της Κνωσού), μα πιο πολύ η φράση «αύριο δεν θα με δεις» κατά την επίσκεψή μου στο σπίτι του, στις 11 Νοεμβρίου του 2013, την οποία δεν αξιολόγησα σωστά.
Προτείνω το Πολιτιστικό Κέντρο του Δήμου Ηρακλείου να ονομαστεί Κέντρο Πολιτισμού «Στυλιανός Αλεξίου» και να θεσμοθετηθεί από τον Δήμο Ηρακλείου ετήσιο χρηματικό βραβείο στη μνήμη του Στυλιανού Αλεξίου.
Το βραβείο μπορεί να απονέμεται κάθε χρόνο, τον μήνα Νοέμβριο, στην καλύτερη διδακτορική διατριβή των Τμημάτων Ιστορίας- Αρχαιολογίας και Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και να συνοδεύεται με μια αναμνηστική περγαμηνή που θα φέρει τον λογότυπο του Δήμου Ηρακλείου και το όνομα του φοιτητή ή της φοιτήτριας. Ελπίζω ότι η δημοτική αρχή θα δει με συμπάθεια την πρότασή μου. Ευχαριστώ.
* Πρόκειται για την ομιλία της Ευγενίας Λαγουδάκη στην παρουσίαση του βιβλίου της.