Το Σάββατο 1η Ιουνίου 2024 συμπληρώνονται διακόσια χρόνια από τον θάνατο του Μιχαήλ Κουρμούλη, ένδοξου αγωνιστή για την απελευθέρωση του τόπου από την οθωμανική τυραννία, Γενικού Αρχηγού Μεσαράς και κεντροανατολικής Κρήτης στην Επανάσταση του 1821. Γόνος της μεγάλης και αρχοντικής οικογένειας των Κορμούληδων, γεννήθηκε το 1765 στον Κουσέ, Δήμου Φαιστού
Οι Κουρμούληδες ανήκαν στον λεγόμενο «τουρκοκρητικό» πληθυσμό του νησιού, αφού είχαν ασπαστεί τον ισλαμισμό γύρω στο 1680. Πολλά, όμως, από τα μέλη της οικογένειας, μεταξύ αυτών ο Χουσεΐν – Μιχαήλ καθώς και ο πατέρας του Ιωάννης ήταν κρυπτοχριστιανοί.
Ο Ιωάννης, μετά την Επανάσταση του Δασκαλογιάννη το 1770, είχε βοηθήσει τους Σφακιανούς οπλαρχηγούς να αποδράσουν από τις φυλακές του Ηρακλείου και να κρυφτούν στον λεγόμενο «Σπήλιο του Καλόγερου ή του Κουρμούλη» στο δάσος του Ρούβα, βόρεια της Γέργερης.
O Χουσεΐν-Μιχαήλ λόγω της υψηλής του θέσης στην οθωμανική διοίκηση, του πλούτου και του κύρους του, παρενέβη πριν την επανάσταση σε αρκετές περιπτώσεις για να υπερασπιστεί τους χριστιανούς της Μεσαράς από τις αυθαιρεσίες των Τούρκων. Φαίνεται, δε, ότι σε κάποιες περιπτώσεις και ο ίδιος εξολόθρευσε, μυστικά, καταπιεστές των χριστιανών.
Πιθανότατα είχε συμμετάσχει στον σχεδιασμό και προετοιμασία για τη εξολόθρευση του αιμοβόρου Μεσαρίτη γενίτσαρου Αγριολίδη, με τον οποίο ήταν κουνιάδοι, από τον Δημήτριο Βαρούχα – Λόγιο το 1811. Το 1812-1814 συνεργάστηκε στενά με τον απεσταλμένο του σουλτάνου Χατζή Οσμάν πασά στην προσπάθεια εξολόθρευσης των ατίθασων γενίτσαρων της Κρήτης και την επιβολή της «τάξης» στο νησί.
Λίγο πριν την Επανάσταση του 1821, συνταγματάρχης πλέον του οθωμανικού στρατού, μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία, μαζί με τον αδελφό του Γεώργιο, από τον ιερομόναχο Γρηγ. Καλλονά. Στις 10 Μαΐου 1821 αποκάλυψε τη χριστιανική του πίστη. Στις 29 Μαΐου 1821 συμμετείχε στην Παγκρήτια Επαναστατική Συνάθροιση της Παναγίας Θυμιανής στους Κομιτάδες Σφακίων, όπου αποφασίστηκε η κήρυξη τής επανάστασης στην Κρήτη.
Στη Συνάθροιση της Θυμιανής τον συνόδευαν ξακουστά παλληκάρια της Μεσαράς και του Λασιθίου. Από τη Συνάθροιση ορίστηκε Αρχηγός Μεσαράς και ολόκληρης της κεντροανατολικής Κρήτης.
Η συμμετοχή τουστην επανάσταση, τού αδελφού του Γεώργιου, των παιδιών τους και δεκάδων μελών της οικογένειάς τους, όπως και η αποκάλυψη της χριστιανικής τους πίστης προκάλεσαν ενθουσιασμό στον χριστιανικό πληθυσμό αλλά και μεγάλη ανησυχία στην τουρκική διοίκηση, η οποία δεν μπορούσε να υπολογίσει την έκταση του φαινομένου τού κρυπτοχριστιανισμού και να προβλέψει τη στάση των χιλιάδων Τουρκοκρητικών απέναντι στα επαναστατικά δεδομένα.
Ο Κουρμούλης μόλις επέστρεψε από τη Συνάθροιση της Θυμιανής σχημάτισε ισχυρό επαναστατικό σώμα, τον αρχικό πυρήνα του οποίου αποτελούσαν όλοι εκείνοι που τον είχαν συνοδεύσει στη Θυμιανή: οι Μεσαρίτες Γεωργ. Κουρμούλης, Χουλογιάννης, Μιχ. Κορακας, Ξωπατέρας, Φραγ. Μαστραχάς, Νικ. Μαλικούτης κ.ά., ο Αγιοβαρβαρίτης Καμπιτομαθιός, ο Λασιθιώτης Εμμ. Καζάνης, οι Στειακοί Γιαν. Κοντός, Γιαν. Μακρής, Σήφης Δερμιτζάκης κ.ά.
Αφού εξόπλισε το επαναστατικό του σώμα με όπλα που έκρυβε στους πύργους του στον Κουσέ και άλλα που προμηθεύτηκε από τη Μάλτα, επιτέθηκε και αποδεκάτισε τις πολυάριθμες τουρκικές φρουρές της κεντρικής και δυτικής Μεσαράς, εξαναγκάζοντας τους Τούρκους της περιοχής να καταφύγουν στην πόλη του Ηρακλείου.
Η επανάσταση του 1821 στην κεντροανατολική Κρήτη ξεκίνησε από τη Μεσαρά. Στις 17 και 28 Ιουνίου 1821 σε συνεργασία με Σφακιανούς και Ρεθυμνιώτες επαναστάτες κατατρόπωσαν τους εξαγριωμένους Τούρκους της Αμπαδιάς Αμαρίου στις μάχες της Καλής Συκιάς και Αϊ Γιάννη Καημένου Αγ. Βασιλείου και Βαθειακού Αμαρίου.
Μετά τις πρώτες επιτυχίες των επαναστατών, ο τουρκικός στρατός ξεχύθηκε στη Μεσαρά προκαλώντας τεράστιες καταστροφές και αναγκάζοντας πολλούς κατοίκους να καταφύγουν στα Σφακιά. Εκεί κατέφυγε και ο Κουρμούλης με 1.200 γυναικόπαιδα από τη Μεσαρά. Στα τέλη Αυγούστου ο τουρκικός στρατός εισέβαλε και κατέστρεψε τα Σφακιά. Οι επαναστάτες διαλύθηκαν.
Μετά την καταστροφή των Σφακίων, προπύργιο της επανάστασης, έγινε αντιληπτό ότι ο αγώνας για να έχει επιτυχία απαιτούσε ενιαία πολιτική και στρατιωτική διοίκηση. Στάλθηκε, λοιπόν, τριμελής αντιπροσωπεία στην Πελοπόννησο για να συναντήσει τον Δημήτριο Υψηλάντη, αδελφό και εκπρόσωπο του Αρχηγού της Φιλικής Εταιρίας Αλέξανδρου Υψηλάντη, και να του ζητήσει τον διορισμό ενός Γενικού Αρχηγού. Η αντιπροσωπεία πρότεινε τον Μιχ. Κουρμούλη.
Ο Υψηλάντης δεν αποδέχτηκε την πρόταση και διόρισε τον Μιχ. Κομνηνό Αφεντούλη, αξιωματικό του Ρωσικού στρατού, ελληνικής καταγωγής. Στα μέσα Οκτωβρίου 1821, ο Κουρμούλης επέστρεψε από την Κάσο όπου είχε καταφύγει μετά την καταστροφή των Σφακίων και αναζωπύρωσε την επανάσταση στη Μεσαρά.
Το πρώτο εξάμηνο του 1822, σε συνεργασία με Ρεθυμνιώτες και Σφακιανούς επαναστάτες, νίκησε τους Τούρκους στο Μοναστηράκι Αμαρίου, στα χωριά της δυτικής Μεσαράς (Γρηγοριά, Μαγαρικάρι, Σκούρβουλα, Τυμπάκι), απελευθερώνοντας πλήρως την περιοχή. Αμέσως μετά ασχολήθηκε με την οργάνωση της επανάστασης στην κεντροανατολική Κρήτη, ορίζοντας αρχηγούς από τα καλύτερα παλικάρια του, σε καθένα από τα μεγάλα χωριά του Ηρακλείου και Λασιθίου.
Ταυτόχρονα, από τα παλικάρια του επέλεξε τους καλύτερους ιππείς, Μαστραχά, Κόρακα, Αστρινό Χατζηδάκη, Νικ. Ρωμάνο κ.ά. και σχημάτισε το μεσαρίτικο ιππικό, «τους κουρμούληδες», το πρώτο της επανάστασης. Τον Ιούλιο του 1822 σε συνεργασία με τον Τυλισσανό Παναγιώτη Ζερβουδάκη και οπλαρχηγούς από τη δυτική Κρήτη πολιόρκησαν το Ηράκλειο, έδρα της τουρκικής διοίκησης.
Εν τω μεταξύ ο σουλτάνος αδυνατώντας να καταπνίξει την επανάσταση είχε ζητήσει βοήθεια από τον αντιβασιλέα της Αιγύπτου Μωχάμετ Άλι. Ο αιγυπτιακός στρατός, 10.000 άνδρες, υπό τον Χασάν πασά αποβιβάστηκε τον Μάιο του 1822 στη Σούδα. Ο ενωμένος τουρκοαιγυπτιακός στρατός, αφού κατάστρεψε την περιοχή των Χανίων, του Αποκόρωνα και τα Ανώγεια Μυλοποτάμου το καλοκαίρι του 1822, προχώρησε προς την ανατολική Κρήτη καταστρέφοντας, τον Ιανουάριο του 1823, το Οροπέδιο Λασιθίου.
Τον Απρίλη του 1823, στο Γάζι, τα επαναστατικά σώματα του Κουρμούλη, των Μυλοποταμιτών και των Μαλεβιζωτών προκάλεσαν μεγάλες καταστροφές στους Τούρκους, αναγκάζοντάς τους να οπισθοχωρήσουν και να κλειστούν στο Ηράκλειο. Τον Αύγουστο ο Χουσεΐν πασάς, αντικαταστάτης του Χασάν πασά, ο οποίος είχε σκοτωθεί, ξεκίνησε με πολυάριθμο στρατό, 12.000 άνδρες, από την Αγία Βαρβάρα Ηρακλείου για να υποτάξει τη Μεσαρά.
Οι επαναστάτες – περίπου 3.500 – τον περίμεναν στο ύψωμα της Αμουργέλας, βορειοανατολικά της Γέργερης. Δυστυχώς ο Υδραίος Εμμ. Τομπάζης, αντικαταστάτης του Μιχ. Αφεντούλη, όρισε αρχηγό του επαναστατικού στρατοπέδου τον Σφακιανό Ρούσσο Βουρδουμπά και όχι τον Κουρμούλη, ο οποίος έχαιρε της εμπιστοσύνης της πλειοψηφίας των ανδρών που ήταν Μεσαρίτες και βέβαια ως ντόπιος γνώριζε καλά την περιοχή.
Στις 20 Αυγούστου 1823, στη μάχη της Αμουργέλας, οι επαναστάτες ηττήθηκαν. Παρά την πικρία του, ο Κουρμούλης και τα παλληκάρια του πολέμησαν γενναία. Ο ίδιος μάλιστα έσωσε από μεγάλο κίνδυνο τον Αρμοστή Τομπάζη. Στη φονική αυτή μάχη σκοτώθηκαν 120 επαναστάτες.
Εκατοντάδες τραυματίστηκαν. Μεταξύ αυτών και ο Κουρμούλης. Μετά την ήττα των επαναστατών στην Αμουργέλα, ο τουρκοαιγυπτιακός στρατός εισέβαλε και κατέστρεψε αρχικά την κεντρική και δυτική Μεσαρά, κατόπιν το Αμάρι, τον Μυλοπόταμο, το Σπήλαιο Μελιδονίου και τέλος, χωρίς να συναντήσει αξιόλογη αντίσταση τα Σφακιά.
Τον Απρίλιο του 1824, μετά τη δεύτερη καταστροφή των Σφακίων, ο Αρμοστής Τομπάζης εγκατάλειψε την Κρήτη και επέστρεψε στην Ύδρα. Μαζί του πήρε και τον βαριά τραυματισμένο Μιχ. Κουρμούλη με την οικογένειά του. Εκεί, από τα τραύματα και την πικρία του για την έκβαση της επανάστασης στην Κρήτη, πέθανε την 1η Ιουνίου 1824. ΥΓ1. Ο Μιχ. Κουρμούλης ήταν παντρεμένος με τη Μαρία Σαρηδοπούλα.
Είχαν δύο παιδιά: τον Δημήτριο, ο οποίος μετά τον θάνατο τού πατέρα του ανέλαβε την αρχηγία τού επαναστατικού τους σώματος, και τη Μαρία, σύζυγο του οπλαρχηγού Αστρ. Χατζηδάκη. Μετά τον θάνατό του Αστρινού, η Μαρία παντρεύτηκε τον Μανουήλ Βερνάρδο, πρώτο Κρητικό μέλος της Φιλικής Εταιρείας, πολεμιστή, εκπρόσωπο των Κρητών στις Εθνοσυνελεύσεις και αργότερα υψηλόβαθμο υπάλληλο του ελληνικού κράτους.
ΥΓ2. Ο πύργος του Κουρμούλη στον Κουσέ κτίστηκε την περίοδο της ενετοκρατίας. Έχει χαρακτηριστεί ιστορικό μνημείο από τις υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού. Η συμπλήρωση 200 χρόνων από τον θάνατο του Μιχαήλ Κουρμούλη αποτελεί μια πρώτης τάξεως ευκαιρία για τους φορείς του τόπου (Δήμος Φαιστού, Περιφέρεια Κρήτης, υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού), ώστε να ξεκινήσουν οι εργασίες συντήρησης και ανάδειξης αυτού του υψίστης ιστορικής αξίας μνημείου.
Επιλεγμένη βιβλιογραφία:
Θεοχάρη Δετοράκη, Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο 1990 Γεωργίου Παπαδάκη, Ο Καπετάν Μιχάλης Κουρμούλης, Ηράκλειο 1989. Μιχάλη Παπαηλιάκη, Ανδριάντες και Προτομές Αγωνιστών των Κρητικών Επαναστάσεων, Ηράκλειο 2021. Στυλιανού Ταβερναράκη, Οι αγώνες των Μεσαριτών στην Κρήτη, Μοίρες 2004.
*Ο κ. Μιχάλης Παπαηλιάκης είναι γεωπόνος- συγγραφέας