Η αρχαιότερη μορφή της θεότητας της γονιμότητας είναι ειδώλιο της Νεολιθικής θεότητας (εικ.1), εύρημα από το Κάτω χωριό Ιεράπετρας.
Την θεότητα ενστερνίσθηκαν -αντέγραψαν οι Μινωϊτες και οι Μυκηναίοι αργότερα, οι οποίοι την ονόμασαν Ειλειθυία, όνομα παράγωγο των επικλήσεων μαιών και επιτόκων, ελθέ… ελθέ.
Η έλευση της θεότητας σήμαινε τη έλευση του νεογνού, το καλό πέρας του τοκετού.
Στην μινωική Κρήτη ( 2600-1450 π.Χ) η μητρότητα φαίνεται κατάσταση κατά την οποία η γυναίκα έφερε «θεϊκές ιδιότητες». Τοκετός, θηλασμός. Μητρότητα ήταν και η κατάσταση κατά την οποία είχαν ανάγκη «παρέμβασης»-«συνδρομής» «συμπαράστασης» της θεότητας.
Την ανάγκη αυτή και την διασύνδεση με την Μινωική θρησκευτική έκφραση καταδεικνύουν: Ειδώλια εγκυμονουσών γυναικών, (εικ.2) από την Φαιστό και (εικ.3) από τα Γουρνιά.
Εικ. 4. Χρυσό περίαπτο, ομοίωμα γυναικείου στήθους.
Απότμημα πήλινου ειδωλίου, (εικ.5), γυναικείος θώρακας με προτεταμένα γυμνά στήθη από την Αγία Τριάδα της Μεσσαράς.
Ανθρωπόμορφα τελετουργικά ρυτά, (εικ.6), ομοιώματα γυμνόστηθων γυναικείων σωμάτων.
Συμπλέγματα ειδωλίων σκηνές τοκετών, και ειδώλια εμβρύων, από τα σπήλαια Ειλειθυίας της Αμνισού και της Ινάτου, του Τσούτσουρα, (εικ. 7-10).
Η Μητρότητα στα Ομηρικά έπη.
Ομήρου Ιλιάδα Λ 269-275
Μετάφραση Ν. Καζαντζάκη-Ι .Κακριδή.
«….Πως σε γυναίκα πια ετοιμόγεννην οι πικροπονοδότρες θεές Λεχούσες σφάχτη στέλνουνε, κι είναι της Ήρας κόρες, και σέρνουν σουβλερούς ξοπίσω τους, φαρμακωμένους πόνους…».
Ο Όμηρος για τις Θεϊκές και Θνητές Μητέρες:
Η Θεϊκή Θέτιδα, Ιλιάδα Α 499-511, στον Όλυμπο ανεβαίνει για χάρη του παιδιού της, του Αχιλλέα:
«…Δικαίωσέ τον καν εσύ, πάνσοφε Ολύμπιε Δία,
στους Τρώας νίκες δώρησε ωσότου το παιδί μου,
να δικαιώσουν οι Αχαιοί να τον υπερδοξάσουν….».
Η Ανδρομάχη, Ιλιάδα Ω725-72, σπαρακτικά αναφωνεί:
«Άντρα μου, εχάθης πα στα νειάτα σου,
κι εμένα αφήνεις χήρα στο σπίτι μέσα,
κι είναι ανήλικο, μικρό παιδάκι ο γιος μας».
Η πιστή Πηνελόπη,Οδύσσεια Π23, απευθύνεται στον υιό της Τηλέμαχο:
«Τηλέμαχε γλυκερόν φάος…» (Τηλέμαχε γλυκό μου φως…)
Η Εκάβη στην ραψωδία Χ 431-433:
«Παιδί μου τι να ζω η τρίσμοιρη,
τέτοιο κακό που με’ βρε με το χαμό σου τώρα.
Κι ήσουνα για μένα το καμάρι μέρα και νύχτα
μες στο κάστρο μας, και σ’όλους μας η σκέπη…»
Στο αρχαίο Ελληνικό Δωδεκάθεο, προστάτις των επιτόκων
γυναικώ «ανετέθη» στην Λατώ – Λητώ.
Από την Ελεύθερνα, επί ελεφαντίνης διακοσμήσεως κιβωτιδίου, (εικ.11), παραστάσεις ατέρμονης μητρικής φροντίδας, με πρωταγωνίστρια την Μάνα Θέτιδα 4ος αι. μ.Χ. «Γέννηση-Εξασφάλιση Αθανασίας-Παιδεία»:
- Η Θέτις γεννά τον Αχιλλέα….
- Τον εμβαπτίζει στα νερά της πηγής Στυγός…
- Τον παραδίδει στον Κένταυρο Χείρωνα να τον διδάξει.
Επίσης από την Ελεύθερνα η επιγραφή (εικ.12).
Περιλαμβάνει την πρώτη στον ελληνικό χώρο επιγραφική μαρτυρία της λατρείας των Μητέρων. Επιβεβαίωση ότι τόπος καταγωγής της λατρείας ήταν η Κρήτη. Μετεφέρθη τον 7ο αι. π.Χ στο Έγγυον της Σικελίας από τους Κρήτες ιδρυτές της πόλης.
Αναφέρεται ακόμη ο Δίας «Πολυάχος» της πόλης και οι λατρείες της Δήμητρας Μεγαλάρτου, της Αρτέμιδας και των Νυμφών. Τα ‘’τέλεα’’ προς θυσία ζώα, κατανάλωση κρεάτων στα ιερά, και ’’ουκ αποφορά’’. Στην σημερινή Κρητική καθομιλουμένη:
«Στο μοναστήρι φάε πιέ μα ούτε σκόνη πάρε».
Στην αρχαία Ελληνική μυθολογία κορυφαία μορφή Μητέρας, η Ρέα. Για να σώσει τον Δία από τον Πατέρα του, τον Τιτάνα Κρόνο, δραπέτευσε από τον Όλυμπο, γέννησε τον Δία στο Δικταίον Άντρο στην Κρήτη και παρέδωσε στον Κρόνο μια πέτρα (εικ.13) τυλιγμένη στα σπάργανα, την οποία κατάπιε.
Κατά την Βυζαντινή εποχή απεδόθη το προσωνύμιο «Αγία Δύναμις» στην Θεοτόκο, με την ιδιότητα της προστάτιδος των εγκύων και επιτόκων. Στην Κωνσταντινούπολη ιδρύθη μονή της Αγίας Δυνάμεως.
Στην Αθήνα, στην οδό Μητροπόλεως υπάρχει Ναός της Θεοτόκου Αγίας Δυνάμεως (εικ.14).
Στην Κρήτη, στην Αργυρούπολη σπηλαιώδης ναΐσκος (εικ. 15) αποκαλείται Αγία Δύναμη.
Στην Κρητική λαϊκή αντίληψη ο Άγιος Ελευθέριος έχει επίσης την «αρμοδιότητα» του καλού πέρατος της εγκυμοσύνης. Συνήθης είναι η ευχή: «Καλή λευτεριά».
Ο εικονογραφικός τύπος της Θεοτόκου Οδηγήτριας, (εικ.16), Βρεφοκρατούσης αριστερόθεν, κατευθύνει την δεξιά παλάμη προς τον Ιησού, δεικνύοντας: «Αυτός είναι». Μητρικώς μας «οδηγεί» προς τον Υιόν Της.
«Ύμνος» και τιμή προς την μητρότητα, η (εικόνα 17) της Θεοτόκου Γαλακτοτροφούσης, έργο του Γεωργίου Καστροφύλακα 1748.
Κάθε Μάνα ταυτίζεται με την Θεομήτορα (εικ.18) στον Επιτάφιο θρήνο:
«Ω γλυκύ μου έαρ, γλυκύτατόν μου Τέκνον, που έδυ σου το κάλλος;».