Οι μη συμβατικοί υδατικοί πόροι διεθνώς είναι σημαντικοί, επίκαιροι και ανεξάντλητοι, με αρκετούς να έχουν μακρά και ενδιαφέρουσα ιστορία (Αγγελάκης, 2018). Οι κυριότεροι μη συμβατικοί υδατικοί πόροι είναι οι παρακάτω:
(α) Επεξεργασμένες εκροές υγρών αποβλήτων. Οι κατάλληλα και αξιόπιστα επεξεργασμένες εκροές υγρών αποβλήτων αποτελούν έναν από τους κύριους μη συμβατικούς υδατικούς πόρους, παρέχοντας τη δυνατότητα ανακύκλωσής τους για πολλαπλές χρήσεις. Παγκοσμίως η κύρια χρήση τους είναι η άρδευση και δευτερευόντως άλλες.
Ένα από τα κύρια πλεονεκτήματά τους είναι η αξιοπιστία και η μη εξάρτηση από κλιματικές ή καιρικές συνθήκες. Επιπλέον, προσφέρουν οικονομικά και περιβαλλοντικά οφέλη. Ωστόσο, η επαναχρησιμοποίηση των επεξεργασμένων εκροών υγρών αποβλήτων εξακολουθεί να αντιμετωπίζεται με δυσπιστία, που σχετίζεται με την έλλειψη σχετικής νομοθεσίας και τη δυσκολία αποδοχής τους από τους χρήστες για ευνόητους λόγους. Στο διεθνές περιβάλλον, η Ευρώπη υπολείπεται σημαντικά εξ αιτίας της ισχύουσας από το 1991 σχετικής νομοθεσίας και των κεντρικών και βόρειων χωρών, που έχουν υψηλή διαθεσιμότητα φυσικών υδατικών πόρων.
Στις νότιες ευρωπαϊκές χώρες οι επεξεργασμένες εκροές επαναχρησιμοποιούνται κυρίως για άρδευση, με πρωτοπόρες χώρες την Κύπρο και τη Μάλτα. Πρωτοπόρες χώρες στην επαναχρησιμοποίηση του νερού παγκοσμίως είναι το Κατάρ, το Κουβέιτ, και το Ισραήλ. Σε άλλες χώρες, όπως στις ΗΠΑ, στην Αυστραλία, στην Ναμίμπια και την Σιγκαπούρη οι επεξεργασμένες εκροές υγρών αποβλήτων επαναχρησιμοποιούνται και για πόσιμη χρήση.
(β) Αφαλατωμένο νερό. Το αφαλατωμένο νερό παράγεται από θαλασσινό ή υφάλμυρο νερό, με απομάκρυνση των αλάτων με ειδικές τεχνολογίες, κυρίως με αντίστροφη ώσμωση. Το κύριο πλεονέκτημά του είναι ότι προέρχεται από μια ατέρμονα πηγή, όπως η θάλασσα και επιπλέον, δεν εξαρτάται από το κλίμα ή τον καιρό. Επίσης, με συνδυασμό των τεχνολογιών αφαλάτωσης με τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, μειώνεται σημαντικά το κόστος της αφαλάτωσης. Ιδιαίτερα στην περίπτωση παραγωγής του από υφάλμυρο νερό, το κόστος μειώνεται ακόμη περισσότερο. Στην Κρήτη π.x. υπάρχουν πολλές αξιόλογες παράκτιες υφάλμυρες πηγές, όπως στη Γεωργιούπολη, στο Μπαλί, στον Αλμυρό Ηρακλείου και στον Αλμυρό Αγίου Νικολάου.
Οι τεχνολογίες αφαλάτωσης αναπτύσσονται πολύ γρήγορα και συνδράμουν σημαντικά στη διασφάλιση της βιωσιμότητας των υδατικών πόρων παγκοσμίως. Επίσης, υπάρχουν αρκετές άλλες καινοτομίες, που μπορούν να μειώσουν περαιτέρω την κατανάλωση ενέργειας και επομένως να μειώσουν το κόστος και να αυξήσουν τη βιωσιμότητά τους. Έτσι, παγκοσμίως παρατηρείται μια συνεχώς αυξανόμενη, από την αρχή του τρέχοντα αιώνα, δυναμικότητα αφαλάτωσης θαλασσινού και υφάλμυρου νερού, σε περισσότερες από 115 χώρες.
(γ) Συλλογή, αποθήκευση και επεξεργασία βρόχινου νερού. Η συλλογή του βρόχινου νερού αποτελεί παράδοση χιλιετιών στην Κρήτη και σε άλλες χώρες της Μεσογείου. Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι στη Μινωική Φαιστό (Εικόνα 1).
Σήμερα εξακολουθεί να χρησιμοποιείται καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου, για αρδευτικούς σκοπούς την καλλιεργητική περίοδο. Είναι μια διαδικασία χρήσιμη ιδιαίτερα σε άνυδρες περιοχές, όπου δεν υπάρχει δίκτυο υδροδότησης ή κάποιο ιδιόκτητο έργο υδρομάστευσης (πηγάδι ή γεώτρηση) που να καλύπτει τις ανάγκες.
(δ) Επεξεργασμένο γκρίζο νερό των υγρών αποβλήτων. Γκρίζο (ημι- ακάθαρτο) νερό είναι τα υγρά απόβλητα, που προέρχονται μετά από τη χρήση του πόσιμου νερού στο μπάνιο, το ντους, τον νιπτήρα, το πλυντήριο των ρούχων και την κουζίνα. Δηλαδή, είναι όλα τα υγρά απόβλητα μιας κατοικίας, εκτός από αυτά των τουαλετών.
Έτσι, σε μια κατοικία με διπλό υδραυλικό σύστημα ύδρευσης και αποχέτευσης, μπορεί το γκρίζο νερό, αφού υποστεί επί τόπου πολύ χαμηλού κόστους επεξεργασία, να επαναχρησιμοποιηθεί στα καζανάκια των τουαλετών και για άρδευση κήπων, εξοικονομώντας το 30 % του νερού ύδρευσης μιας κατοικίας. Στην πόλη του Ηρακλείου θα μπορούσε να κατασκευασθεί μια κατοικία για τον Περιφερειάρχη ή το Δήμαρχο, που μεταξύ άλλων να περιλαμβάνει πιλοτικά αυτή την πρακτική και να αποτελεί πρότυπο για τους κατοίκους.
(ε) Νερό γεωργικής αποστράγγισης. Γενικά, το νερό της γεωργικής αποστράγγισης ορίζεται ως κάθε νερό, που απομένει από μια αρδευόμενη γη και δεν χρησιμοποιείται για την άρδευση άλλης καλλιέργειας. Είναι δηλαδή το πλεονάζον νερό, το οποίο αφαιρείται από τεχνητή ή φυσική επιφάνεια ή υπόγεια, με αρδευόμενες γεωργικές εκτάσεις.
Το γεωργικό νερό αποστράγγισης μπορεί χρησιμοποιηθεί για άρδευση άλλης γεωργικής καλλιέργειας, αντί της απόρριψής του στη θάλασσα, σε ποτάμι, σε λίμνη, σε σύστημα αποχέτευσης ή σε οποιοδήποτε άλλο μέρος, ως υγρό απόβλητο. Ωστόσο, καθώς το νερό αποστράγγισης ρέει μέσω του εδάφους και του δικτύου αποστράγγισης, μολύνεται από άλατα, χημικές ουσίες και άλλους ρύπους, όπως είναι τα φυτοφάρμακα και επομένως θα πρέπει να υποβληθεί σε επεξεργασία πριν επαναχρησιμοποιηθεί.
(στ) Τεχνητός εμπλουτισμός υπογείων υδροφορέων. Τεχνητός εμπλουτισμός είναι μια αποτελεσματική ανθρωπογενής τεχνική, που μπορεί να οδηγήσει την απορροή επιφανειακών νερών στους υπόγειους υδροφορείς για εμπλουτισμό και προστασία τους. Η επιτυχία της μεθόδου εξαρτάται από την επιλογή της τοποθεσίας και από διάφορους άλλους παράγοντες, όπως η βροχόπτωση, η αποστράγγιση, η κλίση, ο τύπος και η διαπερατότητα του εδάφους, η χρήση και η κάλυψη γης, η γεωλογία και η γεωμορφολογία.
(ζ) Τεχνητή βροχή. Με τον όρο τεχνητή βροχή χαρακτηρίζεται η μέθοδος δημιουργίας βροχόπτωσης μη φυσικής. Η επινόηση μεθόδων τεχνητής βροχής έγινε περί το τέλος του 2ου παγκόσμιου πολέμου. Για τέτοιους σκοπούς επιλέγονται συνήθως ευμεγέθη νέφη, που ψεκάζονται είτε από αεροπλάνο, είτε με ειδικά επίγεια μηχανήματα (π.x. όπλα πυροβόλων ή ειδικούς πυραύλους εδάφους), εφοδιασμένα με κατάλληλους πυρήνες συμπύκνωσης. Το Ισραήλ άρχισε να χρησιμοποιεί την τεχνολογία τεχνικής βροχής στο βόρειο μέρος του από το 1950. Αυτή περιλάμβανε την εκπομπή ιωδιούχου αργύρου από αεροπλάνα και επίγεια μέσα. Από το 2021, το Ισραήλ σταμάτησε την τεχνολογία αυτή εξαιτίας των όχι ενθαρρυντικών αποτελεσμάτων και του υψηλού κόστους της.
(η) Απολιθωμένο νερό. Το απολιθωμένο νερό ή παληόνερο είναι γλυκό νερό του παρελθόντος, που σχηματίστηκε πριν από αιώνες σε τεράστιους υδροφόρους ορίζοντες, οι οποίοι δημιουργήθηκαν κάτω από παλαιές γεωλογικούς σχηματισμούς. Είναι ένα αρχαίο νερό που μπορεί να βρεθεί σε μη διαταραγμένους υπόγειους γεωλογικούς σχηματισμούς.
Πρόκειται για ένα πολύτιμο πλην όμως πεπερασμένο και μη ανανεώσιμο υδατικό πόρο. Μπορεί να αποτελέσει σημαντική πηγή υπόγειων υδάτων σε περιοχές/περιόδους λειψυδρίας. Οι δεξαμενές απολιθωμένου νερού είναι σφραγισμένες και αποφεύγεται η περαιτέρω φόρτιση ή εκροή νερού. Συχνά περιορίζονται γεωλογικά από αδιαπέραστα πετρώματα τόσο στο κατώτερο όσο και στο ανώτερο όριο τους. Έτσι, όταν το απολιθωμένο νερό εξαχθεί, η εκμετάλλευσή του είναι ως μη ανανεώσιμη πηγή νερού και αναφέρεται συνήθως ως εξόρυξη υπόγειων υδάτων. Το νερό είναι καλής ποιότητας κατάλληλο κυρίως για άρδευση, παρέχοντας στις καλλιέργειες και θρεπτικά στοιχεία.
(θ) Νερό δρόσου. Μια αέρια μάζα μπορεί να περιέχει ορισμένο ποσό υδρατμών, ανάλογα με τη θερμοκρασία και την πίεση του αέρα και ονομάζεται σημείο δρόσου (dew point). Το νερό της δρόσου δημιουργείται σε όλο σχεδόν τον πλανήτη από ατμοσφαιρική υγρασία και μπορεί να μετατραπεί σε πόσιμο νερό, όταν επιπέσει σε μια ψυχρή επιφάνεια.
Το ποσό των υδρατμών, που μια αέρια μάζα μπορεί να συγκρατήσει, μειώνεται με τη μείωση της θερμοκρασίας. Η δρόσος σχηματίζεται κυρίως πάνω στα φύλλα των φυτών και της χλόης. Στις υγρές περιοχές η σημασία της δεν είναι ουσιαστική, ενώ στις ξηρές περιοχές μπορεί να αποτελέσει πηγή παροχής νερού ακόμη και για την άρδευση γεωργικών καλλιεργειών. Στην Ελλάδα το φαινόμενο της δρόσου παρατηρείται στις νησιωτικές, παράκτιες και πεδινές περιοχές το Φθινόπωρο και κυρίως το Νοέμβριο, ενώ στις ηπειρωτικές και ορεινές περιοχές, παρατηρείται την άνοιξη και κυρίως το Μάιο.
(ι) Νερό ομίχλης. Το νερό ομίχλης είναι αιωρούμενα σταγονίδια νερού και υγρασίας στην ατμόσφαιρα ή κοντά στην επιφάνεια της γης, σε ορισμένες περιοχές. Το νερό της ομίχλης είναι ένα σημαντικό συστατικό του κύκλου του νερού, υψηλής ποιότητας, σημαντικό σε περιοχές/περιόδους λειψυδρίας. Η συλλογή νερού από ομίχλη, ως πηγή πόσιμου νερού, με τη χρήση καινοτόμων τεχνολογιών, θα μπορούσε να είναι μια βιώσιμη πρακτική παροχής πόσιμου νερού, χωρίς καμία κατανάλωση ενέργειας και με χαμηλό κόστος. Γενικά είναι γλυκό νερό καλής ποιότητας ζωτικής σημασίας, που θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη.
(ια) Ρυμουλκούμενο παγόβουνο νερού. Το ρυμουλκούμενο παγόβουνο είναι μια μορφή μη συμβατικού υδατικού πόρου, που μπορεί να μεταφερθεί και να χρησιμοποιηθεί για παραγωγή νερού σε μέρη που χρειάζονται νερό, όπως σε ξηρικές και ημιξηρικές περιοχές. Το νερό του παγόβουνου θεωρείται ότι είναι καθαρός αντισυμβατικός υδατικός πόρος και είναι μια εξαιρετική νέα πηγή νερού.
Σε έναν κόσμο όπου η καθαρότητα ακόμη και του εμφιαλωμένου νερού είναι αμφισβητήσιμη, το λιωμένο από παγόβουνο νερό διασφαλίζει κατά κάποιο τρόπο υψηλής καθαρότητας πόσιμο νερό.
Ωστόσο, έχει ένα σημαντικό πρόβλημα που σχετίζεται με τη δυσκολία της μεταφοράς μεγάλων παγόβουνων, πάνω από ανοιχτούς θαλάσσιους δρόμους. Αναμφίβολα, οι επικρατούσες καιρικές συνθήκες υπαγορεύουν τη θεώρηση των μη συμβατικών πηγών νερού στα σχέδια Ολοκληρωμένης Διαχείρισης Υδατικών Πόρων στα υδατικά διαμερίσματα της χώρας μας. Οι επικρατούσες συνθήκες προσφέρουν τη δυνατότητα να πρωτοστατήσομε σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης.
*Ο Ανδρέας Ν. Αγγελάκης είναι επίτιμο μέλος και Distinguished Fellow της IWA
(Παγκόσμιας Εταιρείας Νερού).
Βιβλιογραφία
Αγγελάκης, Α, Ν. (2018). Περί μη Συμβατικών Υδατικών πόρων. Πατρίς Ηρακλείου Κρήτης, 26/5/2018, https://patris.gr/2018/05/26/peri-mi-symvatikon-ydatikon-poron/