Είχα ακούσει αρκετές φορές την κ. Μερόπη Σπυροπούλου να αναφέρει ότι ως οδοντίατρος έφτιαχνε σε όλη τη ζωή της χαμόγελα. Με αυτό συμφωνούσε και οπαρευρισκόμενος συνήθως σύζυγός της Νίκος Σπυρόπουλος, αφήνοντας να εννοηθεί ότι κι εκείνος ήταν ευχαριστημένος που έκανε το ίδιο. Εννοείται ότι και οι δύο τους είναι, αφυπηρετήσαντες πλέον, καθηγητές στην Οδοντιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και η μεγάλη πλειοψηφία των οδοντιάτρων υπήρξαν μαθητές τους.
Θεωρούσα τη φράση απολύτως εύστοχη, γιατί με πολύ διακριτικό τρόπο με βοηθούσε να κατανοήσω ότι το έργο ενός οδοντιάτρου δεν περιορίζεται μόνο στην ικανοποίηση της διατροφικής λειτουργίας των ανθρώπων, αλλά συμβάλλει ταυτόχρονα στην βελτίωση της έκφρασης του προσώπου τους και τους καθιστά πιο προσιτούς. Ωστόσο όταν, πρόσφατα, έπεσε στα χέρια μου το βιβλίο της κ. Σπυροπούλου με τίτλο «ΤΟ ΧΑΜΟΓΕΛΟ -ΑΫΛΗ ΓΕΦΥΡΑ ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΗΣ ΓΛΩΣΣΑ», κατάλαβα ότι η κ. Σπυροπούλου έχει μια πιο ολοκληρωμένη αντίληψη περί του χαμόγελου, όπως θα δούμε παρακάτω.
Πρόκειται για μια μικρή πραγματεία για το χαμόγελο, μολονότι η συγγραφέας δεν αποδέχεται κάτι τέτοιο, δηλώνοντας ότι πρόκειται για «ένα απλό μικρό, βιβλίο», βγαλμένο από τις εμπειρίες της και τα πορίσματα της ζωής της.
Η συγγραφέας διευκρινίζει εξ αρχής ότι το χαμόγελο διαφέρει ουσιαστικά από το γέλιο, μολονότι σε μερικές περιπτώσεις ο διαχωρισμός αυτός μπορεί να είναι κάπως δύσκολος. Τονίζει ότι τόσο το χαμόγελο όσο και το γέλιο, αποτελούν εκφραστικά χαρακτηριστικά που χαρακτηρίζουν μόνον τον άνθρωπο.
Θεωρεί επίσης ότι η πιο σημαντική διαφορά ανάμεσα στο γέλιο και το χαμόγελο συνίσταται στο ότι «το χαμόγελο είναι μια εκούσια και συνειδητή εντολή προς την αντίστοιχη ομάδα μυών του προσώπου για άηχη έκφραση ενός νοήματος». Το γέλιο αντίθετα «είναι, συνήθως, ένα αυθόρμητο ηχηρό ξέσπασμα, με έντονες επαναλαμβανόμενες εκπνοές και εισπνοές από όλο τον θώρακα, με συνοδευτικούς ιδιότυπους ήχους, “χάχανα”, και με δονήσεις και κινήσεις σε όλο σχεδόν το σώμα».
Το χαμόγελο δηλαδή δεν αποτελεί μια γενικευμένη κατά κάποιον τρόπο κινητοποίηση του ανθρώπινου μυϊκού συστήματος, αλλά μια σιωπηλή σχεδόν κινητοποίηση συγκεκριμένων μυών του προσώπου που προκαλούν σύσπαση των χειλέων και επιφέρουν το χαμόγελο, το μειδίαμα.
Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η περιγραφή του αρχαϊκού χαμόγελου την οποία μας παρουσιάζει η κ. Σπυροπούλου όπως αναπαρίσταται από την αρχαιολογική έρευνα με βάση το χαμόγελο που αποτυπώνεται στις διάφορες μορφές αρχαιοελληνικών αγαλμάτων, προκειμένου το άψυχο μάρμαρο να γίνει εκφραστικό. Κατά τον ίδιο τρόπο στην εποχή του βωβού κινηματογράφου που οι ηθοποιοί ήταν αναγκασμένοι να εκφράζονται μόνο με τη γλώσσα του σώματος και επομένως να προσφεύγουν σε έντονες κινήσεις του σώματος και ιδιαίτερα του προσώπου, το χαμόγελο είχε ιδιαίτερη σημασία.
Η συγγραφέας αναφέρεται κατόπιν στους χαρακτηρισμούς που έχουν δοθεί κατά καιρούς στο χαμόγελο, η πληθώρα των οποίων είναι ανεξάντλητη. Συγκέντρωσε πάνω από διακόσιους μονολεκτικούς χαρακτηρισμούς (επίθετα) και πάρα πολλούς επίσης περιφραστικούς.
Τους χαρακτηρισμούς αυτούς ταξινομεί σε τρεις ομάδες: α) Χαμόγελο ευπρόσδεκτο με θετική αύρα, κατηγορία στην οποία συγκεντρώνει 86 μονολεκτικούς χαρακτηρισμούς (επίθετα). β) Δυσερμήνευτο, αμφίσημο έως και δυσάρεστο χαμόγελο με 78 επίθετα και γ) ενοχλητικό, δόλιο έως και εχθρικό χαμόγελο με 43 επίθετα, χωρίς βέβαια αυτό να σημαίνει ότι εδώ εξαντλείται ο κατάλογος των επιθέτων που μπορεί να χαρακτηρίζουν αυτήν την λειτουργία του χαμόγελου.
Αυτή ακριβώς η πλημμυρίδα των επιθέτων φανερώνει επί της ουσίας πόσο πολυσήμαντο και πολυδιάστατο είναι το χαμόγελο. Σε ένα επίσης απολύτως ενδιαφέρον κεφάλαιο η συγγραφέας συγκεντρώνει αποσπάσματα από λογοτέχνες, πεζογράφους και ποιητές.
Πρόκειται για μια μακρά διαδρομή από τους παραδοσιακούς έως τους σύγχρονους πεζογράφους, όπως Σπύρο Μελά, Ανδρέα Καρκαβίτσα και Ιωάννη Κονδυλάκη, ως τον Γιάννη Χατζίνη, τον Νίκο Δήμου, τον Τσιρόπουλο και άλλους σύγχρονους. Το ίδιο και στην ποίηση, αναφέρονται ποιητές/τριες από τον Λάμπρο Πορφύρα, τον Κωστή Παλαμά ως τον Γιάννη Ρίτσο, τον Σεφέρη, την Κική Δημουλά και την Μάρω Παπαθανασίου. Είναι προφανές λοιπόν ότι το χαμόγελο σε καμία στιγμή δεν πέρασε απαρατήρητο από την Λογοτεχνία, έτσι ακριβώς όπως δεν πέρασε σε καμιά στιγμή απαρατήρητο από τη ζωή.
Όλα αυτά τα κεφάλαια και οι επισημάνσεις συνοδεύονται από πλουσιότατο φωτογραφικό υλικό που παραθέτει η συγγραφέας από διακεκριμένα πρόσωπα των Γραμμάτων και των Τεχνών ή της πολιτικής. Οι φωτογραφίες συνοδεύονται πάντοτε από μια μικρή λεζάντα που παρέχει ερμηνευτικές πληροφορίες για το σημείο που η συγγραφέας θέλει να επισημάνει σε κάθε εικονιζόμενο χαμόγελο. Με όλα αυτά η κ. Σπυροπούλου εξάρει τη σημασία του χαμόγελου για την ζωή και τον κόσμο.
Όλα όσα εκτέθηκαν παραπάνω υποδηλώνουν ότι η Μερόπη Σπυροπούλου έχει μια δική της θεωρία για το χαμόγελο. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή η δυναμική του χαμόγελου δεν περιορίζεται με κανέναν τρόπο στην βελτίωση της εξωτερικής εμφάνισης του ανθρώπου.
Κατά την κ. Σπυροπούλου το χαμόγελο αποτελεί αντικατόπτρισμα της όλης εσωτερικής διάθεσης και της πολύπτυχης ψυχικής λειτουργίας κάθε ανθρώπου. Αυτό εξάλλου φανερώνει η θέση που διατυπώνει, σύμφωνα με την οποία «η ψυχή του πολιτισμού είναι ο πολιτισμός της ψυχής». Αυτόν τον πολιτισμό της ψυχής κατά την κ. Σπυροπούλου αντικατοπτρίζει το χαμόγελο ή καλύτερα με αυτόν τον πολιτισμό της ψυχής η κ. Σπυροπούλου ταυτίζει το χαμόγελο.
Αποτελεί το άυλο στοιχείο της εσωτερικής διάθεσης του ανθρώπου και ανάλογα με την κεντρική πτυχή που το υποκινεί και το φέρει στην επιφάνεια, το χαμόγελο παίρνει τη δική του μορφή. Γι’ αυτό και όλοι οι άνθρωποι δεν έχουν το ίδιο χαμόγελο, ούτε και ο ίδιος άνθρωπος χαμογελά πάντοτε με τον ίδιο τρόπο. Το χαμόγελο διαφοροποιείται κατά περίπτωση και εκφράζεται ανάλογα με την κεντρική πτυχή της ψυχικής λειτουργίας που το προκαλεί.
Σωστά τονίζεται στον επίλογο του βιβλίου ότι είναι πολλά τα συναισθήματα που μπορεί να εκφράσει ένα χαμόγελο, όπως πολλές μπορεί να είναι και οι αντίστοιχες αντιδράσεις που προκαλεί από εκείνους που το δέχονται. Γι’ αυτό εξάλλου είναι τόσα πολλά τα επίθετα (οι χαρακτηρισμοί) που έχουν χρησιμοποιηθεί κατά καιρούς για να το περιγράψουν, όπως προαναφέρθηκε.
Εύκολα συνάγεται επίσης από τον αναγνώστη ότι αυτή ακριβώς η διευκόλυνση που το χαμόγελο προκαλεί στην επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων, μπορεί να οδηγήσει μερικούς επιτηδείους στην απατηλή πράξη να εκπέμπουν προσποιητά χαμόγελα, χωρίς δηλαδή το ουσιώδες εσωτερικό, συναισθηματικό περιεχόμενο, απλώς και μόνο για να διευκολυνθεί η επίτευξη των στόχων τους. Είναι αυτονόητο ότι αυτό ως χαμόγελο, δεν έχει καμία σχέση με την γνησιότητα και την ειλικρίνεια του αληθινού και πραγματικού χαμόγελου, που παρουσιάστηκε εδώ, το οποίο και προσπαθεί απλώς να νοθεύσει.
* Ο Ι. Ε. Πυργιωτάκης είναι ομότιμος καθηγητής-πρ. αντιπρύτανης Πανεπιστημίου Κρήτης, τακτικό μέλος της Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών