Βλέπω ελάχιστα τηλεόραση. Ενημερώνομαι από άλλα μέσα, έντυπα και ηλεκτρονικά. Το κείμενο που ακολουθεί είναι μια προσπάθεια ανάλυσης της ευρύτερης «φιλοσοφίας» της εποχής, όπως αυτή μεταφέρεται από έγκριτους δημοσιογράφους.
Αύγουστος γαρ και η βαριά πολυκαιρισμένη τουριστική βιομηχανία της χώρας αγκομαχάει σε φουλ ρυθμούς. Η προτροπή-παρότρυνση ήρθε ωμή: μείνετε σπίτια σας, χαλάτε την εικόνα, υπονομεύετε την ασφάλεια;! Από την εποχή του διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης (1789) η ασφάλεια αναγνωρίστηκε a priori ως αδιαπρα- γμάτευτο δικαίωμα του ανθρώπου, ισοδύναμο της ατομικής ιδιοκτησίας, της ελευθερίας λόγου και πράξεων, καθώς και του δικαιώματος αντίστασης σε κάθε μορφή τυραννίας.
Στον Χάρτη των δικαιωμάτων του ανθρώπου άρθρο 2, (20 έως 26-8-1789), ορίζεται κατά γράμμα: «Ces droits (naturels et imprescriptibles de l’ homme) sont la liberté, la propriété, la sureté et la resistance a l’ oppression. Το τρίπτυχο ασφάλεια, ιδιοκτησία, ελευθερία συνέβαλε στη δημιουργία του κόσμου της νεωτερικότητας και στην «κοινωνία της παραγωγής».
Από την δεκαετία του 1970 και εξής περνάμε στην μετανεωτερικότητα και στην «κοινωνία της κατανάλωσης». Στην κοινωνία της παραγωγής τα άτομα, ως εργαζόμενοι ή ακόμα και ως προσωρινά άνεργοι, ένωναν τις δυνάμεις τους και λειτουργούσαν συλλογικά, τόσο για την ανέλιξή τους όσο και για να αλλάξουν τον κόσμο.
Η εργασία αποτελούσε την κανονικότητα ενώ η ανεργία μια προσωρινή παρέκκλιση. Στην μετανεωτερικότητα ο άνθρωπος ορίζεται πλέον σε σχέση με την κατανάλωση και όχι σε σχέση με την παραγωγή. Η εργασία θεωρείται ευκαιριακή, γεμάτη εργασιακές μετακινήσεις και εξαρτάται όσο πάει και λιγότερο από την ανθρώπινη παρέμβαση.
Οι συνεχώς μειούμενες θέσεις εργασίας δεν καλλιεργούν προσδοκίες στους εργαζόμενους αλλά τους κρατούν σε διαρκή επισφάλεια. Αυτοί που μένουν από εργασία δε θεωρούνται πλέον άνεργοι αλλά κακοί καταναλωτές και αρκούνται στα λίγα ψίχουλα που τους πετά το διαλυμένο κοινωνικό κράτος. Όσοι δεν εργάζονται είναι οι υπεράριθμοι, οι αχρείαστοι, οι άχρηστοι, οι περιττοί, τα συστημικά απορρίμματα.
Από την άλλη, στην κοινωνία της κατανάλωσης ο άνθρωπος βρίσκεται σε διαρκή κίνηση για την ικανοποίηση των αισθήσεών του. Έχει κατά νου μονάχα την συλλογή όσο περισσό- τερων εμπειριών γίνεται, δρα ατομικά και πολλές φορές στρέφεται εναντίον των άλλων. Δεν επιθυμεί και δεν νιώθει καμιά δέσμευση με το παρελθόν, με τον τόπο, το χρόνο, τα συναισθήματα.
Το ζητούμενο είναι όχι ο έλεγχος του μέλλοντος, όπως στην νεωτερικότητα, αλλά η μη υποθήκευσή του. Επειδή δεν ενδιαφέρεται να δομήσει και να αποκτήσει μια ταυτότητα αλλά μάλλον προσπαθεί να εμποδίσει την όποια ταυτότητα να κολλήσει σαν ρούχο πάνω του, δεν αφήνει κανένα περιθώριο για την εμπειρία της συσσώρευσης της γνώσης.
Πίσω από κάθε ενέργεια υπάρχει μια στρατιά εμπειρογνωμόνων που διεκδικεί το δικαίωμα να υπόσχεται, να πουλά και να αγοράζει το πώς θα ζήσουμε. Αυτό που έχει αξία είναι ο ενεστώτας χρόνος, το συνεχές αδιάκοπο παρόν που οδηγεί τον κόσμο σε μια αέναη ανακατασκευή. Αυτή την υποκειμενικότητα εκφράζει ιδανικά η μορφή του «τουρίστα».
Ο τουρίστας απεχθάνεται τη σταθερότητα. Ως συλλέκτης εντυπώσεων έχει την οικονομικοχρονική άνεση να κινείται συνεχώς. Απολαμβάνει το ταξίδι, πάντα σε απόσταση και χωρίς να τον δεσμεύει κάποια σχέση με τον τόπο που βρίσκεται, αλλά έχοντας ωστόσο ένα μέρος να επιστρέψει.
Καθώς η καλπάζουσα τεχνολογική πρόοδος ακυρώνει τις χωροχρονικές αποστάσεις, ο τουρίστας έχει την ελευθερία να επιλέξει πού θα βρίσκεται κάθε στιγμή. Παρά την νοσταλγία που μπορεί ώρες-ώρες να νιώθει για τον προσωπικό του χώρο, το σπίτι, ο τόπος, η πατρίδα μοιάζουν μάλλον φυλακή για τον τουρίστα.
Ο τουρίστας αποτελεί μέλος μιας σχετικά ανώτερης κοινωνικής ομάδας σε μια διαστρωματωμένη μετα-νεωτερική κοινωνία, που, όπως όλες οι κοινωνίες, παράγει ανισότητες και ανταγωνισμούς. Στο ένα άκρο η ελευθερία της κινητικότητας χαρακτηρίζει την καταναλωτική κοινωνία των τουριστών.
Στο άλλο άκρο η κινητικότητα εντοπίζεται σε αυτούς που δεν μπορούν να κάνουν αλλιώς, στους πλάνητες, στους μετανάστες, στους πρόσφυγες. Οι πλάνητες κινούνται καταναγκαστικά, χωρίς ελευθερία επιλογής. Βρίσκονται επί ποδός, αποκομμένοι από τον αφιλόξενο τόπο τους, σπρωγμένοι από μια δελεαστική ιδέα για καλύτερη μοίρα, για να αναζητήσουν αλλού εργασία, στέγη, σταθερότητα, πράγματα τα οποία περιφρονεί ο τουρίστας.
Ο τουρίστας μετακινείται σύμφωνα με τις επιθυμίες του, επειδή το θέλει, βάζοντας φραγμούς στην κίνηση των υπολοίπων. Οι πλάνητες, αν και το επιθυμούν, γνωρί- ζουν πως δεν μπορούν να μείνουν σε ένα ανυπόφορο μέρος, αλλά και εκεί που φτάνουν δεν είναι καλοδεχούμενοι για πολύ καιρό.
Η κινητικότητα καθορίζει την κορυφή και την βάση της κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Στο μέσον ταλαντεύεται η μεγάλη μάζα της κοινωνίας, η μεσαία τάξη, που δεχόμενη τις πιέσεις της αντίθεσης των άκρων, βιώνει την υπαρξιακή αγωνία, το φόβο και την αβεβαιότητα. Οι πλάνητες, οι μετανάστες, οι άποροι, οι άνεργοι αλλά και οι μη έχοντες εργασία είναι τα συστημικά παράγωγα της νεωτερικότητας, τα απόβλητα του σύγχρονου κόσμου.
Είναι οι παρενέργειες του νεωτερισμού, οι παράπλευρες απώλειες της οικονομικής ανάπτυξης, οι περιττοί, οι ανεπιθύμητοι, που δεν χωρούν στο σύστημα και που ποτέ δεν πρόκειται να βρουν μια θέση μέσα στην νεωτερική κοινωνία. Είναι η αταξία που δημιουργεί ο σχεδιασμός της τάξης από την σύγχρονη ιστορία. Πληρώνουν το τίμημα των ελεύθερων επιλογών τους.
Για το δυτικό σύστημα εκείνοι φέρουν ακέραια την ευθύνη και όχι οι ανώτερες συστημικές δυνάμεις που δημιούργησαν αυτές τις ανισότητες. Είναι τα σκουπίδια του εκσυγχρονισμού, το ξένο στοιχείο που γεννά η κάθε κοινωνική τάξη ξεχωριστά με το δικό της αμίμητο τρόπο.
Οι ξένοι. Το σύστημα δεν κάνει πλέον καμία προσπάθεια, όπως έκανε σε άλλες εποχές, με τις φιλελεύθερες στρατηγικές αφομοίωσης, να μεταμορφώσει και να απορροφήσει τους ξένους στην μια και μοναδική ολοκληρωτική τάξη του. Μήτε βέβαια μπορεί να τους εξολοθρεύσει, όπως ο ναζισμός που, με τις δυνάμεις της τεχνολογίας και της γραφειοκρατίας, επέβαλε την φυσική εξόντωση εκατομμυρίων Εβραίων και άλλων μειονοτικών ομάδων.
Η νεωτερική τεχνητή τάξη επιδιώκει την ομοιογένεια, την καθαρότητα, την αρμονία, την ασφάλεια, την σταθερότητα, την ειρήνη. Στις σύγχρονες πόλεις, αναπόφευκτα πεδία κοινωνικής συναναστροφής, η δημιουργική μεικτοφιλία έχει παραχωρήσει την θέση της σε μια διασπαστική μεικτοφοβία. Οι νέες ταξικές διαχωριστικές γραμμές ορθώνουν πλέγματα και τείχη για να προφυλάξουν την νέα τάξη, πρωτίστως από τους δικούς της ξένους.
Το φάντασμα της ξενοφοβίας, παλιό και νέο, εκτρέφει την αβεβαιότητα και τη σύγχυση της ρευστής νεωτερικότητας. Για τη ρευστή μοντέρνα ύπαρξη οι κάθε είδους ξένοι καθίστανται πλέον οι αποδιοπομπαίοι τράγοι, η πηγή κάθε κακού.
Πριν την παγκοσμιοποίηση, εκφράζοντας το βαθύτερο νόημα του αποικισμού και ιμπεριαλισμού, οι εκσυγχρονισμένες χώρες οδηγούσαν και διοχέτευαν τα ανθρώπινα απορρίμματά τους στις υπανάπτυκτες περιοχές του πλανήτη**.
Με την παγκοσμιοποίηση η δυνατότητα αυτή εξανεμίστηκε. Δεν υπάρχουν πλέον διαθέσιμες περιφερειακές χώρες για την απόθεση των «ανθρώπινων σκουπιδιών», που παράγει η Δύση. Δεν υπάρχει σπιθαμή ελευθέρου χώρου για ασφαλές καταφύγιο. Ο παγκόσμιος τρόπος ζωής κατάργησε τη διάκριση κέντρου-περιφέρειας και δημιούργησε μια καθολική κατάσταση.
Παντού πλέον παράγονται ανθρώπινα απορρίμματα και σε μεγάλες ποσότητες, ακυρώνοντας τις παγκόσμιες λύσεις σε τοπικά προβλήματα, πνίγοντας στην ουσία την νεωτερικότητα στα σκουπίδια που η ίδια παράγει. Στα αιγαιοπελαγίτικα νησιά, το ίδιο κύμα που δροσίζει τη γαλήνη του τουρίστα, ξεβράζει τα σαστισμένα ή νεκρά σώματα των μεταναστών, που ακολούθησαν το όνειρό τους.
Η ίδια αβεβαιότητα, αγωνία και ανασφάλεια που ταλανίζει τον χωρίς εργασιακά δικαιώματα και ανάλογη αμοιβή εκπαιδευόμενο νεαρό Έλληνα σερβιτόρο, ταράζει τον κατά τα άλλα προσηνή και χαμογελαστό ιδιοκτήτη της τουριστικής μονάδας. Ένας διαρκής υποδόριος φόβος κατατρώει την καθημερινότητά τους.
Όλων «η ζωή» ταλαντεύεται σε μια εύθραυστη ισορροπία. Οι πρόσφυγες, οι μετανάστες, οι πλάνητες είναι εδώ για να μείνουν και να θυμίζουν στους υγιείς το ενδεχόμενο της μεταμόρφωσής τους από την μια στιγμή στην άλλη σε ανθρώπινα σκουπίδια.
Καθώς οι πολλοί εξακολουθούν να επανδρώνουν την κόλαση μιας κοινωνίας αντιθέσεων, ανταγωνισμών και αποκλεισμών, αβεβαιότητας, ανασφάλειας και ηθικής αδιαφορίας, χωρίς την δυνατότητα να γίνουν μέρος της κοινωνίας των «λίγων», η ανθρωπότητα θα ταλαντεύεται μετέωρη στη μέση του δρόμου.
Το κυνήγι της ευδαιμονίας των ολίγων της μεταμοντέρνας εποχής υποσκάπτει τη δυνατότητα για αυτονομία, αλληλεγγύη και ανοχή της κοινωνίας των πολλών. Όσο η ελευθερία του τουρίστα στερεί την ελευθερία του πλάνητα για κινητικότητα και όσο το παγκόσμιο σύστημα του οικονομικά ορθού γεννά μοιραία αυτές τις αρνητικές συνέπειες, κανείς πλέον δεν μπορεί να αισθάνεται ασφαλής.
Μονάχα η μεικτοφιλία είναι ικανή να καλλιεργήσει μια αναλαμπή ελπίδας μέσα στο μετανεωτερικό περιβάλλον που κυριαρχείται από τη μεικτοφοβία. Εν τέλει, επειδή η υπόσχεση της νεωτερικότητας μάς κυνηγά και μας ταλανίζει, καθήκον μιας ενεργής κοινωνίας είναι να επιδιώξει να καταστήσει ηγεμονικές τις ανολοκλήρωτες αξίες του Διαφωτισμού.
Ο Μανώλης Βραχνάκης είναι πολιτισμολόγος, μεταπτυχιακός φοιτητής «Δημιουργικής Γραφής», στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας.
https://www.youtube.com/watch?v=RsehiUsE__8 εδώ οι απόψεις του δημοσιογράφου Πορτοσάλτε και περί διακοπών ο λόγος.
Πολλά από τα παραπάνω διατυπώθηκαν και ανήκουν στον Πολωνό κοινωνιολόγο Ζίγκμουντ Μπάουμαν (1925 – 2017).
** Στις 23-04-2024 η τότε συντηρητική κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου ενέκρινε το ιδιαίτερα αμφιλεγόμενο σχέδιο νόμου για την απέλαση στη Ρουάντα των αιτούντων άσυλο, που εισήλθαν παράτυπα στη χώρα.