Ίσως αν ζούσε ο αείμνηστος Μανόλης Δερμιτζάκης, ο γνωστός μπαρμπέρης-ποιητής, να είχαμε, καλύτερη και πληρέστερη ενημέρωση, αφού οι πληροφορίες που έχουν διασωθεί από τον ίδιο είναι μοναδικές για το πως οι χριστιανοί υποδέχονταν τις άγιες αυτές ημέρες των Παθών. Από τα χρόνια ακόμα της τουρκικής σκλαβιάς, που πολλά ήθη και έθιμα, καθώς και παραδόσεις του παλιού καιρού, διατηρούνταν και διασώζονταν από τους Καστρινούς. Κατά τον ίδιο, από το ξημέρωμα της Μεγάλης Δευτέρας η αγορά βρισκόταν στο πόδι. Τσαρσά και μαχαλάδες γεμάτα κόσμο, φωνές από τους πωλητές, που προσπαθούσαν να βρουν μουστερήδες για να αγοράσουν την πραμάτεια τους.
Καθ’ όλη την διάρκεια της Μεγάλης Εβδομάδας η κίνηση ήταν μεγάλη όχι μόνο από τους Καστρινούς, αλλά και από τους κατοίκους των γύρω χωριών που έπρεπε να ‘ρθουν στη χώρα για να κάνουν τα λαμπριάτικα ψώνια τους και να αγοράσουν και τα διάφορα δώρα. Οι νοικοκυρές είχαν το δικό τους ζόρι. Έρπεπε να ετοιμάσουν τα σπίτια τους, να περιποιηθούν τις αυλές τους, ν’ ασπρίσουν τους τοίχους και τον περίβολο του σπιτιού τους και να συνεννοηθούν με τις γειτόνισσές τους για το ξεχόρτισμα, το άσπρισμα και γενικότερα τον ευπρεπισμό της γειτονιάς τους.
Τα βράδυα όλους τους ξεκούραζε, ο ήχος της καμπάνας του Αγίου Μηνά ή του Αγίου Ματθαίου και κάποιων άλλων εκκλησιών, αφού τότε οι εκκλησίες στο παλιό Ηράκλειο ήταν ελάχιστες.
Μεγάλη Παρασκευή! Η αποκορύφωση του θείου δράματος! Χαρακτηριστικό το κρέμασμα του φάντη από τις τράπουλες των χαρτιών που οι Καστρινοί έπαιζαν την πρέφα τους ή το σκαμπίλι τους. Τον φάντη τον κρεμούσανε στο κάτω μέρος της λάμπας του πετρελαίου, καταμεσίς του καφενέ. Αυτό ήταν σημάδι, ότι ο καφετζής δεν έδινε χαρτιά για παίξιμο, εξαιτίας αυτής της Μεγάλης μέρας. Μεγαλοπάρασκο, όπως το έλεγαν οι παλιότεροι, στο Μεγάλο Κάστρο. Οι νοικοκυρές και αυτές στις γειτονιές έφερναν στους φούρνους τα πρώτα τους λαμπριάτικα κουλούρια διπλοπαραγγέλνοντας φευγάτες στον φούρναρη για να ψηθούν καλά. Ηράκλειο, Μεγάλη Παρασκευή στα 1919. Πριν από έναν αιώνα και γίνεται αναφορά για πέντε εκκλησίες στο παλιό Ηράκλειο από την τότε καθημερινή και ειδησεογραφική εφημερίδα με τίτλο “ΝΕΑ ΕΦΗΜΕΡΙΣ”. Πρόκειται για τις εκκλησιές του Αγίου Μηνά, του Αγίου Δημητρίου,του Αγίου Ματθαίου, της Αγίας Παρασκευής και του Αγίου Παντελεήμονος. Σας παραθέτω το δημοσίευμα της προαναφερόμενης εφημερίδας, με ημερομηνία 7η Απριλίου 1919, από τη στήλη με τίτλο, σύντομα:
“Ζωηροτάτη υπήρξεν η κίνησις κατά την ημέραν του επιταφίου εις όλας τας εκκλησίας της πόλεως.
– Από τον άγιον Μηνάν διήλθεν όλο τον Ηράκλειον όλων των τάξεων και όλων των ηλικιών.
– Ο επιτάφιος της εκκλησίας υπήρξε θαύμα διακοσμήσεως. Θα έλεγε κανείς ότι αυτή η άνοιξις είχε μεριμνήσει διά τον στολισμόν του.
– Αλησμόνητος θα παραμένη εις τον εκλεκτόν κόσμον όστις την παρηκολούθησε, η ακολουθία των μεγάλων ωρών και του εσπερινού την πρωίαν της Μεγάλης Παρασκευής.
– Ο Σεβασμιώτατος Τοποτηρητής άγιος Πέτρας, είχε γεμίσει με το πνεύμα του τον ναόν το ευσεβές πλήρωμα του οποίου ήκουσε και απήλαυσε την κατανυχτικήν διδασκαλίαν και την θερμήν προσευχήν του προς τον εσταυρωμένον Θεόν.
– Εκτός του Μητροπολιτικού Ναού μεγάλη κίνησις παρετηρήθη και εις τας λοιπάς εκκλησίας της πόλεως.
– Εις τον Άγιον Δημήτριον πολυπληθείς προσκυνηταί και ο επιτάφιος ωραιότατος στολισμένος από την αριστοκρατικήν ενορίαν της μικράς εκκλησίας.
– Εις τον Άγιον Ματθαίον μεγάλη συρροή και ο επιτάφιος καλαισθητικώτατος.
– Επίσης πλήθος κόσμου διήλθεν από τον ναόν της Αγίας Παρασκευής και τον ναόν του Αγίου Παντελεήμονος.
– Πολλοί ως συνήθως εκ των ορθοδόξων επεσκέφθησαν και την Αρμενικήν εκκλησίαν, και τον ναόν των καθολικών.
– Το εσπέρας η ακολουθία του επιταφίου μετά των εγκωμίων είχε μεγάλην επιτυχίαν εις την Μητρόπολιν.
– Η πρώτη και δευτέρα στάσις του πανηγυρικωτάτου Θρήνου εξετελέσθη υπό των δύο Χορών της Εκκλησίας και η τρίτη στάσις εντετραφωνία, υπό Χορού εκ στρατιωτών των αιχμαλώτων του Γκαίρλιτς.
Την πρώτην φωνήν είχαν οι κ.κ. Γεώργιος Δημόπουλος και Αναστάσιος Κωνσταντάρας.
Την δευτέραν φωνήν οι κ.κ. Γεώργιος Σηλαμιανάκης, Γεώργιος Μαρκάκης, Γεώργιος Δεμενεΐς και Γεώργιος Σταυρόπουλος.
Βαρύτονοι ήσαν οι κ.κ. Ιωάννης Γιαμπάνης, Αντώνιος Ταβλαρίου και Γεώργιος Τρεβυζάκης.
Βαθύφωνοι δε οι κ.κ. Κωνσταντ. Καλαής, Ιωάννης Παπαναγιώτου, Δ. Δημητριάδης, Ιωάννης Καβαλίνης και Ν. Κατσώνης.
– Την εκφοράν του επιταφίου του Αγίου Μηνά και των άλλων εκκλησιών ηκολούθησεν άπειρος κόσμος.
– Πρώτην φοράν εφέτος παρετηρήθη τοσαύτη συρροή.
– Η λιτανεία υπήρξε μεγαλοπρεπής.
– Παρά τον Σεβασμιώτατον Τοποτηρητήν ηκολούθει ο κ. Δήμαρχος, ο κ. Φρούραρχος, οι αξιωματικοί της Φρουράς και οι ανώτεροι αξιωματικοί της Χωροφυλακής».
Μ’ αυτό τον τρόπο οι Καστρινοί συμμετείχαν στην κορύφωση του θείου δράματος, εκείνη τη Μεγάλη Παρασκευή του 1919. Είχαν περάσει πολλά, βάσανα, πολέμους, στερήσεις, όλεθρο και καταστροφή, βίωσαν το θάνατο και ακόμα έμελλε να περάσουν περισσότερα, όπως και έγινε. Ακολούθησε η Μικρασιατική καταστροφή, η ανταλλαγή των πληθυσμών και φυσικά ο ερχομός των αδελφών μας προσφύγων με πολλά προβλήματα. Όμως η ελπίδα και η πίστη για ένα καλύτερο αύριο τους έδωσε δύναμη και κουράγιο, θέληση, για ένα νέο ξεκίνημα!