Κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου τίθεται στο επίκεντρο η πνευματική ζωή της ελληνικής επαρχίας. Η επαρχία καλείται να συμβάλει στην αναγέννηση του έθνους και καταγράφονται, την περίοδο 1929-1930, σημαντικές συζητήσεις. Σε αυτές πρωταγωνιστεί αρχικά ο Φώτος Πολίτης και αργότερα (από το 1933) ο Πέτρος Χάρης και ο Γεώργιος Ζώρας.
Οι κοινοί τόποι των συζητήσεων αυτών είναι ότι η επαρχία πρέπει να στηριχθεί στις δικές της δυνάμεις και να αναδείξει τη δική της πολιτισμική ταυτότητα. Να πάψει να αποτελεί «άγονη έρημο» (Γ. Ζώρας), «να διαβάζη αντί να χαρτοπαικτή» (Ι. Συκουτρής).
Οι συζητήσεις αυτές φαίνεται ότι είχαν άμεσο αντίκτυπο στη διανόηση της επαρχίας, όπως μαρτυρεί η αύξηση της εκδοτικής παραγωγής της εποχής. Εκδίδονται εφημερίδες, λογοτεχνικά περιοδικά, μαθητικά έντυπα. Λειτουργούν τυπογραφεία. Δημιουργούνται πνευματικές κινήσεις και καλλιεργείται αναγνωστικό κοινό, ενώ εντείνεται η διαμάχη κέντρου-περιφέρειας.
Η κατάσταση αυτή απηχείται στα λόγια της διανοούμενης παιδαγωγού Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη, η οποία, με το άρθρο της «Επαρχία και κέντρον» στο περιοδικό Δρήρος της Νεάπολης Λασιθίου, το 1937, αναφέρει:
«Συζητήσεις ανακινούνται, διαλέξεις οργανώνονται, ταξίδια ολόκληρα επιχειρούνται για το μεγάλο σκοπό. Να κινητοποιοηθή η επαρχία, να ξυπνήσει, να νιώσει τις μυστικές δυνάμεις της, που ολοένα αθώρητα φουντώνουν και γιγαντώνονται μέσα της, και σαν νέος αναγεννημένος Σαμψών, ν’ ανασηκωθή, να τραντάξη τις κολώνες του ναού, να γκρεμίσει το οικοδόμημα του κέντρου που την καταπιέζει (Δρήρος, τχ. 1, Ιούνιος 1937, σ. 1-2).
Στο πρόσφατο βιβλίο της, με τον τίτλο Λασιθιώτυκος Τύπος, μελετά και ταξινομεί 233 συνολικά έντυπα τα οποία εγγράφονται στη χρονική περίοδο 1905-2021.
Τα έντυπα εκτίθενται σε συνάρτηση με την ιστορία (Αυτόνομη Κρητική Πολιτεία, Ένωση με την Ελλάδα, Α’ και Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Κατοχή, Εμφύλιος Χούντα κλπ.) και αποτυπώνουν την ιστορική αλλά και την κοινωνική πραγματικότητα της εποχής.
Όμως εκτός από την ιστορικότητα, σύμφωνα και με τον Χ. Λ. Καράογλου, δεινό μελετητή του λογοτεχνικού τύπου, «το περιοδικό είναι κάτι περισσότερο από μια πολύτιμη πηγή πληροφοριών: είναι οι άνθρωποί του, οι εκδότες και οι συνεργάτες του, η ύλη του, οι αναγνώστες του, είναι κυρίως ένα ζωντανό σώμα με τη θερμοκρασία και το σφυγμό του – έκφραση ατομικών και συλλογικών ροπών και νοοτροπιών». («Βιβλιογραφώντας τα περιοδικά του Μεσοπολέμου», Ο περιοδικός τύπος στον Μεσοπόλεμο, σ. 219). Τα έντυπα τα οποία καταγράφει και μελετά η συγγραφέας αποτυπώνουν πράγματι τον παλμό και την ψυχή των ανθρώπων του Λασιθίου.
Η σπουδαιότητα, επομένως, του εγχειρήματος της Μαρίας Σεργάκη είναι καταφανής. Το πρωτογενές αυτό υλικό, με τα στοιχεία της μικρής ιστορίας που κομίζει, συμβάλλει καταλυτικά στη συγκρότηση της εικόνας της μεγάλης ιστορίας. Η ερευνήτρια, στην εξαιρετικά επιμελημένη αυτή έκδοση, εντοπίζει και μελετά μια σειρά εντύπων, παραθέτει ουσιαστικές εισαγωγές σε κάθε χρονική περίοδο και σε κάθε έντυπο, αναγράφει τα στοιχεία της ταυτότητας κάθε εντύπου. Ιδιαίτερη σημασία αποκτούν οι καίριες παρατηρήσεις σχετικά με τα περιεχόμενα των εντύπων, τους συνεργάτες, τις συνθήκες έκδοσης που μαρτυρούν τον χρόνο και τον κόπο της συγγραφής.
Πρόκειται λοιπόν για μια σαρωτική εργασία του είδους με ανυπολόγιστη σπουδαιότητα. Γιατί στο δυσεύρετο και σπάνιο αυτό υλικό αποτυπώνεται η πνευματική, πολιτική και πολιτισμική ιδιοσυστασία και ιδιαιτερότητα του λασιθιώτικου λαού στα τελευταία 120 χρόνια (1900-2021). Γιατί τα εγκατεσπαρμένα σε ολόκληρη τη λασιθιώτικη επικράτεια έντυπα του παρελθόντος φωτίζουν την κοινωνία του μικρού τόπου, διασώζοντας σπάνια τεκμήρια, και συνιστούν πολύτιμη βάση δεδομένων μελλοντικούς ερευνητές.
Γιατί τα έντυπα αυτά μας βοηθούν να μελετήσουμε το λόγο και, μέσω του λόγου, τον τόπο· να αναπαραστήσουμε το παρελθόν, αναγνωρίζοντας ιστορικές αναφορές και, κυρίως, λογοτεχνικές και ιστορικές μνείες που συνδέονται με τον τόπο. Διασώζουν λοιπόν τις πνευματικές εξελίξεις της εποχής τους, αλλά και τον παλμό συγκεκριμένων χρονικών στιγμών. Στο διάλογό τους με την εποχή συμπεριλαμβάνονται ρεύματα, εξελίξεις, ζυμώσεις, επιδράσεις, συναρτήσεις με ιστορικές συγκυρίες.
Τα ζητήματα αυτά παρακολουθούνται από την Μαρία Σεργάκη με τρόπο διαχρονικό και ταυτόχρονα συγχρονικό. Τον περιεκτικό Πρόλογο του καθηγητή Ι.Ε. Πυργιωτάκη, σχετικά με τη σημασία του τοπικού τύπου για την κοινωνία και την επιστήμη, διαδέχεται ο Πρόλογος της συγγραφέως που αναφέρεται στις συνθήκες και τις δυσκολίες της έκδοσης. Η εισαγωγή «Γενικά περί τύπου» και «Συνοπτική παρουσίαση του κρητικού τύπου» είναι ιδιαίτερα διαφωτιστική.
Στο «Πρώτο Μέρος» παρουσιάζονται με ιστορική σειρά τα έντυπα, στο «Δεύτερο» αναγράφονται τα τυπογραφεία και οι Κρήτες τυπογράφοι, ενώ το εκτενές «Παράρτημα» περιλαμβάνει αλφαβητικό και χρονολογικό κατάλογο των εντύπων και των προσώπων. Ο καλαίσθητος τόμος εκδόθηκε στη Νεάπολη από την Εταιρεία Γραμμάτων και Τεχνών Ανατολικής Κρήτης, με την υποστήριξη της Περιφέρειας Κρήτης.
Η εργασία αυτή υπήρξε ασφαλώς επίμοχθη. Η Μαρία Σεργάκη, πτυχιούχος Φυσικός και τέως προϊσταμένη των Γ.Α.Κ. Νομού Λασιθίου, με μεταπτυχιακές σπουδές Βιβλιοθηκονομίας-Αρχειονομίας, ήταν ασφαλώς το καταλληλότερο πρόσωπο για την έρευνα αυτή. Από τη θέση της κατόρθωσε να εντοπίσει και να συλλέξει το δυσεύρετο και διάσπαρτο υλικό.
Με βάση την ειδική επιστημονική της κατάρτιση, μπόρεσε να το οργανώσει με τρόπο άκρως ορθολογικό. Με την συγγραφική της εντιμότητα και υπευθυνότητα κατέκτησε την πληρότητα, ενώ με την απαράμιλλη σεμνότητα που την χαρακτηρίζει ο λόγος κερδίζει σε αφηγηματική απλότητα και γίνεται προσιτός στο ευρύ αναγνωστικό κοινό.
Πρόκειται, ασφαλώς, για μια εργώδη έρευνα που προβάλλει την πνευματικότητα και την ιστορία της περιοχής Λασιθίου στο ευρύ άνυσμα του χρόνου. Μια εκτενή και εξονυχιστική μελέτη που συμβάλλει προς την κατεύθυνση μιας ιστορικότερης, περισσότερο εμπράγματης και λιγότερο μυθικής αντίληψης για τη σημασία του τύπου στην πνευματική συγκρότηση των ανθρώπων. Για ένα σπουδαίο βιβλίο που μιλά με τη γλώσσα των ανθρώπων του μικρού τόπου.
Για μια πνευματική και καλλιτεχνική ιχνηλασία που συμπληρώνει την εικόνα του τόπου σκιαγραφώντας τις σχέσεις των ανθρώπων και την ποιότητα των αισθημάτων τους. Για μια γενναία, εν τέλει, ηθική και επιστημονική κατάθεση στο ταμείο του πνευματικού μας πολιτισμού.
*Ο Αντώνης Καρτσάκης είναι διδάκτωρ Φιλολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης