Φαίνεται ότι τα άρθρα, τα σχετικά με τη γλώσσα, αρέσουν. Τουλάχιστον, αυτό υπονοεί το ενδιαφέρον που δείχνουν οι αναγνώστες του Περιπατητή, διαχρονικά. Αυτό συνέβη και με το τελευταίο άρθρο «Κάτι σαν λεξικό…». Για να μην απομακρυνθούμε από το κλίμα, το σχετικό με τη γλώσσα, συνεχίζουμε με το θέμα των επιθέτων.
Όχι των επιθέτων ως μέρη του λόγου, αλλά των επιθέτων … όλων μας, δηλ. των επωνύμων. Η χρήση των επωνύμων είναι μια σχετικά πρόσφατη υπόθεση, που ξεκινά από τον 7ο μ.Χ. αιώνα, στο Βυζάντιο και διαδίδεται ως το 12ο αιώνα στην Ευρώπη.
Στα αρχαία χρόνια δεν υπήρχε επώνυμο, με τη σημερινή του έννοια (επίθετο, στο εξής, για να μην συγχέουμε με τη σημερινή μόδα των επωνύμων προσώπων στην τέχνη στην πολιτική κ.α.). Αντί αυτού χρησιμοποιούσαν το όνομα του πατέρα. Π.χ. Σωκράτης, ο του Σωφρονίσκου, ή Περικλής του Ξανθίππου, ή Αλέξανδρος του Φιλίππου κ.ο.κ. Σε περίπτωση ταυτοπροσωπίας, ακολουθούσε και το τόπος καταγωγής, όπως: Σωκράτης, του Σωφρονίσκου, Αλωπεκήθεν (δηλ. από την Αλωπεκή).
Το επίθετο αρχίζει να συναντάται από τα Βυζαντινά χρόνια, όπου στις μεγάλες πόλεις, όπως στην Κωνσταντινούπολη, ήταν απαραίτητο και ένα δεύτερο όνομα για τον ακριβή προσδιορισμό. Τα πιο πολλά επίθετα δείχνουν τον τόπο καταγωγής, όπως Μυτιληναίος, Γκραβαρίτης (από τα Γκράβαρα), Κρητικός, Μυσιρλής (από την Αίγυπτο), Αλαμανής (Γερμανός), Αρμένης, Χιώτης, Αϊβαλιώτης (από το Αϊβαλί της Μ.Ασίας), Ασκενάζι (Εβραίος της κεντρικής Ευρώπης, Γερμανία) κ.λπ.
Άλλα, αναφέρονται στο επάγγελμα, όπως Σιδεράς (αγγλ. Σμιθ, γερμ. Σμιτ), Σαμαράς, Παπουτσής (γερ. Schumacher), Γανωτής (τουρκ. Καλαϊτζή), Γιαουρτάς, Παπάς κ.ά. Επίσης, άλλα επίθετα αναφέρονται σε σωματικά χαρακτηριστικά ή ελαττώματα, όπως Μαυρομάτης (τουρκ. Καραγκιόζ-ης), Μακρύς, Κοντός, Λιγνός, Λεβέντης, Φαφούτης, Καμπούρης κ.ά. Άλλα έχουν προέλευση από το ζωϊκό κόσμο (Λαγός, Σκυλίτσης, Λιόντας, Ποντικάκης…) ή από τα φυτά (Τριανταφυλλίδης, Καρύδας, Ροβίθης…).
Γνωστή η ρήση: «Πες μου το επίθετό σου, να σου πω από πού είσαι». Πράγματι, η κατάληξη –άκης, υποδηλώνει Κρητικό (Καζαντζάκης, Παπαδάκης…), ενώ η κατάληξη –όπουλος, συναντάται στην Πελοπόννησο (Στεφανόπουλος, Ασημακόπουλος…). Η κατάληξη –ογλου, δηλώνει στα τουρκικά το γιο κάποιου, άρα μιλάμε για Μικρασιάτη, όπως: Μεϊμάρογλου, Αρζόγλου, Εφραίμογλου…
Αν το επίθετο έχει κατάληξη –ίδης, έχουμε Πόντιο: Παυλίδης, Πατμανίδης, Κελεσίδης, Εμμανουηλίδης. Στη Μακεδονία και στη Θράκη, συναντούμε επίθετα με καταλήξεις –ούδης: Νικολούδης, Τοσκούδης, Αγγελούδης… ενώ η κατάληξη –άκος, συναντάται στη Μάνη: Ρογκάκος, Νικολινάκος, Γιατράκος.
Οι καταγόμενοι από τη Μυτιλήνη έχουν συνήθως επίθετο με κατάληξη –έλης: Παυλιδέλης, Κουτσουρέλης, Καμβυσέλλης κ.ά. Επίθετα με καταλήξεις σε –ατος, συναντούμε στην Κεφαλονιά, όπως: Λασκαράτος, Μομφεράτος, Γεωργάτος… ακόμα, η κατάληξη –ούσης, κάνει πιθανό να είναι κάποιος από τη Χίο, όπως Παυλούσης, Δούσης, Φιλιππούσης.
Τα επίθετα σε –ώτης, έχουν μεγαλύτερη διασπορά, όπως: Καβαλιώτης, Ανδριώτης (από την Άνδρο), Αϊβαλιώτης (από το Αϊβαλί), Ηπειρώτης κ.ά. Επίθετα σε –ανος, όπως οι Μπονάνος και Γαλατσάνος, (στρατιωτικοί της Χούντας), Σαρακατσάνος, Χρυσοβιτσάνος. Επίθετα σε –ίτης, όπως Στουραϊτης, Λειβαδίτης, Μοσχοβίτης… και επίθετα σε –ινός: Λιβαθινός (παίκτης του ΠΑΟ), Αρτινός, Βαλτινός κ.ο.κ.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν και τα επίθετα που έχουν τουρκική ρίζα (εδώ προσέχουμε… όχι εξετάσεις DNA)! Τι κοινό έχουν ο Γιώργος Καπουτζίδης με το Σάκη Τανιμανίδη; Το πρώτο που θα σκεφτούμε είναι ότι είναι στην κριτική επιτροπή (πάνελ) της εκπομπής «Ελλάδα, έχεις ταλέντο». Σωστά. Ένα άλλο κοινό σημείο είναι πως τα επίθετά τους έχουν τουρκική προέλευση (είπαμε, τα επίθετά τους-μόνο). Καπουτζίδης από το kapici, δηλ. θυρωρός, πορτιέρης και Τανιμανίδης, από το taniman δηλ. αναγνωρίσιμος.
(Ζητούμε συγγνώμη από τους γνωρίζοντες την τουρκική γλώσσα, αλλά δεν είναι δυνατό να ψάξουμε για την γνήσια τουρκική γραμματοσειρά. Πάμε προσεγγιστικά. Επομένως … την ανοχή σας). Συνεχίζοντας τηλεοπτικά, έχουμε Πόπη Τσαπανίδου, από το capan, αγγελιοφόρος.
Άλλος παρουσιαστής: Γρηγόρης Αρναούτογλου, από το arnavut, Αλβανός, Αρβανίτης. Συνεχίζουμε με Νίκο Αλιάγα, που κάνει καριέρα στη γαλλική τηλεόραση: Ali aga, ο Αγάς Αλή. Ο ηθοποιός Γιάννης Βούρος, από το vuru, παλμός. Θυμόμαστε τη Μαλβίνα Καραλή. Karali, μαύρος. Ο συγγραφέας Κώστας Μουρσελάς… mursel, λυτρωμένος. Η Λίλα Καφαντάρη: kafadar, σύντροφος. Ο παρουσιαστής Γιώργος Σαχίνης (sahin = γεράκι). Από το America-America του Elia Kazan, o Στάθης Γιαλελής (yaleli = γυμνός, ακάλυπτος). Ο Άρης Δαβαράκης (davar = άπιστος).
Περνάμε στους πολιτικούς: Κώστας Σημίτης, simit, σισαμένιο κουλούρι, η Εύα Καϊλή, που συζητείται για υποψήφια στο δήμο Θεσσαλονίκης: kail, ο ομιλιτής, ο λογάς. Ο πρώην νομάρχης Ηρακλείου Δημήτρης Σαρρής, sari, χλωμός, ξανθός. Οι ποδοσφαιριστές Παναγιώτης Κελεσίδης, keles, κασίδης, ο Ντίνος Κούης, πρώην παίκτης του Άρη, kuyu, πηγάδι. Στον Άρη και ο Ζελελίδης, από το zelil, κοντός, χαμηλός (και ήταν πράγματι κοντός).
Άλλα επίθετα, που ακούμε, σε συντομία: Σμυρλής (ismirli, από τη Σμύρνη), Καράνταγλης (kara=μαύρος, dagli= βουνίσιος, δηλ. Μαυροβούνιος), Νταλαμάγκας, dalamak = δαγκώνω. Ο γνωστός συνθέτης Σουγιούλ, που το αληθινό του όνομα ήταν Σουγιουλτζόγλου (suyolcu…su=νερό, yol=τρόπος, δηλ. διανομέας νερού).
Ο νομπελίστας ποιητής μας Σεφέρης, sefer, πολεμοχαρής και ο μεγάλος Κώστας Καβάφης, kavaf, έμπορος παπουτσιών. Ο γνωστός ήρωας του Ν. Καζαντάκη, ο Αλέξης Ζορμπάς (zorba=άτακτος, ταραξίας).
Επίσης, Σινάνης (sinan = λόγχη, ξίφος), Σόγιας (soy = φάρα), Σεβδαλής (sevdali = ερωτευμένος), Ιντζές (ince = λεπτός), Ίσαρης (isar = δώρο), Δολαψάκης (dolapci = μαραγκός που φτιάχνει ντουλάπια), Γιαλαμάς (yalama = γλειψιματίας), Κουγιουμτζής (kuyumcu = χρυσοχόος), Σακλαμπάνης (saklaban = γελοτοποιός), Γιαπιτζάκης (yapici = οικοδόμος), Μπαλεξής (balıkçı = ψαράς)… και πολλά, πολλά άλλα, αλλά βάζουμε μια άνω τελεία· … λόγω ελλείψεως χώρου. Αλήθεια, ξέρετε πώς πληκτρολογείται η –γνήσια- άνω τελεία;