Στις 25 Οκτωβρίου 1943, στο γερμανικό στρατοδικείο που συνεδρίαζε εντός των φυλακών της Αγυιάς Χανίων, έγινε η μεγάλη δίκη των αξιωματικών του νομού Ηρακλείου. Η κατηγορία που αντιμετώπιζαν από τους κατακτητές ήταν η σύσταση οργάνωσης με την επωνυμία Εθνική Οργάνωση Κρήτης (Ε.Ο.Κ.), η ένοπλη εξέγερση, η δημιουργία δολιοφθορών και η συμμετοχή των αξιωματικών στα γεγονότα της Βιάννου που είχαν προηγηθεί κατά ένα μήνα, (τον Σεπτέμβριο του 1943). Η καταγωγή των περισσοτέρων αξιωματικών και των πολιτών κατηγορουμένων της δίκης, ήταν από την Επαρχία Πεδιάδος.
Οι αξιωματικοί που μετείχαν της δίκης ήταν: Αντ/ρχης Πεζικού Μπετεινάκης Αντώνιος, Αντ/χης Πεζικού Πλεύρης Νικόλαος, Ταγμ/ρχης Πεζικού Γιακουμάκης Εμμανουήλ, Ταγμ/ρχης Χωρ/κής Μαραζάκης Εμμανουήλ, Ταγμ/ρχης Χωρ/κής Γραμματικάκης Νικόλαος, Αντ/χης Πεζικού Καζαντζάκης Ιωάννης, Ταγμ/χης Πεζικού Κατσιρντάκης Γεώργιος, Ταγ/χης Πεζικού Σπαντιδάκης Μιχάλης, Ταγμ/χης Μηχανικού Διακάκης Μιχάλης, Λοχαγός Πεζικού Φείδης Νικόλαος, Έφεδρος Υπολ/γός Πυροβολικού Κριτσωτάκης Νικόδημος, Έφεδρος Υπολ/γός Πεζικού Μανιακουδάκης Νικόλαος, Έφεδρος Ανθ/γός Πατεργιανάκης Μιχάλης, Έφεδρος Ανθ/γός Ζωγραφάκης Γιάννης, Έφεδρος ανθ/γός Μπέρκης Παναγιώτης, Έφεδρος Ανθ/γός Μπρουλιδάκης Γεώργιος και Ταγμ/χης Κουτσουνάδης Ιωάννης.
Στη δίκη οδηγήθηκαν μαζί με τους αξιωματικούς και οι πολίτες Θεόφραστος Κοζύρης, Γεώργιος Μουλουδάκης, Σοφοκλής Δετοράκης και Γεώργιος Φαλαλάκης, ο τελευταίος από το χωριό Γεράκι.
Η ετυμηγορία των Γερμανών δικαστών, έστελνε στο απόσπασμα πέντε αξιωματικούς και αθώωνε τους υπόλοιπους κατηγορουμένους.
Στην ποινή του θανάτου καταδικάστηκαν οι Αντώνιος Μπετεινάκης από τις Αρχάνες, Εμμανουήλ Γιακουμάκης από τον Μοχό, Ιωάννης Ζωγραφάκης από το Καστέλλι Πεδιάδος, Παναγιώτης Μπέρκης από το Μεταξοχώρι και Μιχάλης Πατεργιανάκης από τη Βόνη.
Την Κυριακή 29 Οκτωβρίου 2023 που συμπληρώθηκαν 80 χρόνια από την εκτέλεση των πέντε αξιωματικών του Ηρακλείου στην Αγυιά Χανίων, οι συγγενείς του Αντισυνταγματάρχη Μανόλη Γιακουμάκη τέλεσαν μνημόσυνο στη μνήμη του. Το μνημόσυνο έγινε στον ναό της Ευαγγελίστριας στον Μοχό και για τη ζωή, τη δράση και τον ένδοξο θάνατο του ήρωα Μανόλη Γιακουμάκη, μίλησε ο Γιώργος Καλογεράκης. Συγκεκριμένα, ο ομιλητής ανέφερε με σεβασμό τα παρακάτω λόγια:
Οι τελευταίες στιγμές του ήρωα Μανόλη Γιακουμάκη
Κοντεύει να ξημερώσει η Τετάρτη 27 Οκτωβρίου 1943. Η πόρτα της φυλακής ανοίγει μ’ένα ξερό κρότο και βαριά βήματα ακούγονται. Ο ήχος από τις μπότες σταματά μπροστά στα κελιά. Το κλειδί μπαίνει στην κλειδαριά και η μορφή ενός ξερακιανού Γερμανού σχηματίζεται στο άνοιγμα. Μια δυνατή φωνή ακούγεται:
-Μανόλης Γιακουμάκης!
Ο Γιακουμάκης σηκώνεται από το κρεβάτι, αν μπορούσε κανείς να το πει κρεβάτι, χωρίς κουβέρτες και στρώματα. Το τελευταίο του βράδυ το πέρασε ξάγρυπνος. Τους περίμενε. Φορούσε τα ρούχα του. Βγήκε στο προαύλιο. Πίσω ακολουθούν οι τύραννοι. Ο ήλιος δεν έχει προβάλει ακόμη.
Η απόφαση του Στρατοδικείου δυο μέρες πριν, τη Δευτέρα 25 Οκτωβρίου 1943, τον έστελνε στο εκτελεστικό απόσπασμα. Και διάλεξαν οι τύραννοι ημερομηνία, την 27η Οκτωβρίου 1943, για τη δολοφονία του. Σήμερα είναι η τελευταία του ημέρα.
Προχωρεί μηχανικά με τους τέσσερις συντρόφους του, τον Γιάννη Ζωγραφάκη από το Καστέλλι Πεδιάδος, τον Μιχάλη Πατεργιαννάκη από τη Βόνη, τον Αντώνη Μπετεινάκη από τις Αρχάνες και τον Παναγιώτη Μπέρκη από το Μεταξοχώρι. Προχωρεί στην έξοδο της φυλακής. Σε λίγο θα ακολουθήσουν μια μικρή ανηφόρα και όλα θα τελειώσουν.
Το μέρος το γνωρίζουν όλοι. Το έχουν δει τις λίγες μέρες που έμειναν κλεισμένοι σ’αυτήν τη φυλακή. Το έχουν νιώσει τα πρωινά ακούγοντας στον απέναντι λόφο τα κροταλίσματα των όπλων. Κάθε μέρα παίρνει σειρά και κάποιος άλλος πατριώτης. Πάντα στον απέναντι λόφο. Σε ένα πάσαλο, που ορθώνεται, λες και θέλει να φτάσει στον ουρανό. Μια μορφή σαν οπτασία έχει καταλάβει τη σκέψη του. Η μορφή της μάνας του της Ειρήνης. Τη στερήθηκε σε μικρή ηλικία.
Ο Γερμανός αξιωματικός δίνει το παράγγελμα Όλα τελειώνουν. Τα σώματα των πέντε ηρώων κείτονται άψυχα στο χώμα. Το αίμα αρχίζει να σχηματίζει ένα μικρό ρυάκι. Στον κάμπο της Αγυιάς μερικά πουλιά τρομάζουν στους πυροβολισμούς και πετούν τρομαγμένα. Ο αγρότης, που οργώνει το χωράφι του λίγο πιο πέρα, στους ήχους των τουφεκιών σηκώνει το κεφάλι του και μονολογεί:
-Κακούργοι! Εγκληματίες! Μέχρι πότε!
Δεν γνωρίζει ποιους εκτέλεσαν κι αυτή τη φορά οι βάρβαροι. Φτύνει στον κόρφο του, σκύβει πάλι το κεφάλι και φωνάζει στο μουλάρι του να συνεχίσει το όργωμα:
-Να, μούλε, να!
Τα παιδικά χρόνια
Ο Μανόλης Γιακουμάκης γεννήθηκε στον Μοχό το 1892. Οι γονείς του ήταν ο Ιωάννης και η Ειρήνη Χατζάκη. Εκεί μεγάλωσε και ανατράφηκε, ως 5ο παιδί πολυμελούς οικογένειας. Είχε την ατυχία να χάσει νωρίς τη μητέρα του την Ειρήνη. Ως παιδί γαλουχήθηκε από τις ιστορίες των παππούδων του, του Γιακουμάκη και του
Χατζάκη για τους αγώνες των Κρητικών για ελευθερία και Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Οι παππούδες του είχαν πολεμήσει εξάλλου στην Μεγάλη Κρητική Επανάσταση του 1866-69 με τα σώματα των επαναστατών της Λαγκάδας.
Βιώνει στην ηλικία των έξι ετών τη δημιουργία της Κρητικής Πολιτείας (1898) και στην ηλικία των 21 ετών, το 1913, την πολυπόθητη ενσωμάτωση της Κρήτης με ην Ελλάδα. Μ’αυτές τις αξίες και τις στάσεις ζωής που του μεταλαμπάδευσαν οι γονείς και οι πρόγονοί του, ο Μανόλης Γιακουμάκης αποφασίζει να αφοσιωθεί στην πατρίδα και να προσφέρει τις υπηρεσίες του στους απελευθερωτικούς αγώνες από τις τάξεις του στρατού.
Η στρατιωτική του διαδρομή
Ο Μανόλης Γιακουμάκης κατατάχθηκε στο στρατό της Κρητικής Πολιτείας το 1911 και μετά την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα το 1913, στον Ελληνικό στρατό. Ακραιφνής Βενιζελικός, το 1917 προσχώρησε στον στρατό της Εθνικής Αμύνης της κυβέρνησης Βενιζέλου και συμμετείχε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η δράση του, οι ανδραγαθίες του, το θάρρος και η αψήφιση του θανάτου στις μάχες, του δίδουν εκτός από τα παράσημα και τους σταυρούς ανδρείας, τους βαθμούς του Ανθυπασπιστή, του ανθυπολοχαγού, του υπολοχαγού στη Μικρασιατική Εκστρατεία, και του Λοχαγού το 1925. (Έξι παράσημα μετρήσαμε στο στήθος του Μανόλη Γιακουμάκη στην φωτογραφία που ανήρτησαν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης οι διοργανωτές της εκδήλωσης).
Πριν το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Μανόλης Γιακουμάκης παντρεύεται την Έμμα Ρωμούση, αποκτούν τέσσερα παιδιά, (Ευαγγελία, Γαρυφαλλιά, Λουΐζα και Εμμανουήλ) και κατοικούν στην Αθήνα.
Ο Μανόλης Γιακουμάκης παίρνει μέρος και στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο με τον βαθμό του Ταγματάρχη πολεμώντας όρθιος πάντοτε στην πρώτη γραμμή του μετώπου, εμψυχώνοντας διαρκώς τους στρατιώτες του. Με την κατάληψη της Αθήνας από τους Γερμανούς, ο Μανόλης Γιακουμάκης με την οικογένειά του μετακομίζει στον Μοχό.
Ο Μανόλης Γιακουμάκης στην Κατοχή και την Εθνική Αντίσταση
Μια από τις πρώτες διαταγές του ναζιστικού και φασιστικού κατοχικού στρατού, ήταν ότι όλοι οι αξιωματικοί του Ηρακλείου που πήραν μέρος στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο, θα παρουσιάζονται μία φορά τον μήνα στους σταθμούς Χωροφυλακής της περιοχής τους.
Ο Μανόλης Γιακουμάκης εντάσσεται τον Ιανουάριο του 1943 στην Οργάνωση του Καπετάν Μανόλη Μπαντουβά και στην Εθνική Οργάνωση Κρήτης ΕΟΚ. Ο Μανόλης Γιακουμάκης χρησιμοποιεί τις στρατιωτικές γνώσεις του στην οργάνωση ενόπλων σωμάτων Κρητών ανταρτών. Οι Γερμανοί και Ιταλοί αξιωματούχοι τον υποψιάζονται από την πρώτη στιγμή και τον συλλαμβάνουν σε αποστολή του στο Λασίθι στα τέλη Ιανουαρίου 1943 και τον κλείνουν στις φυλακές της Νεάπολης. Κρατείται και βασανίζεται πολλές ημέρες χωρίς να αποκαλύψει τίποτα. Αφήνεται ελεύθερος αλλά πάντοτε υπό παρακολούθηση.
Τον Σεπτέμβριο του 1943 δίδεται η μεγάλη μάχη της Σύμης μεταξύ ανταρτών του Καπετάν Μανόλη Μπαντουβά και πολυάριθμου τακτικού γερμανικού στρατού με τη νίκη να στέφει τα όπλα των ανταρτών. Οι Γερμανοί εξαπολύουν μετά τη μάχη ανθρωποκυνηγητό, χρησιμοποιώντας και τους γερμανόφιλους των χωριών του νομού Ηρακλείου, ώστε να ανακαλύψουν τους αντάρτες που πήραν μέρος στη μάχη.
Δυο σύνδεσμοι του Καπετάν Μανόλη Μπαντουβά, οι Μανόλης Παχάκης και Χαράλαμπος Λυδάκης από τις Αρχάνες, έπεσαν σε γερμανική περίπολο και όταν πιάστηκαν δεν πρόλαβαν να καταστρέψουν τα σημειώματα που κρατούσαν. Τα σημειώματα έστελνε ο Καπετάν Μανόλης Μπαντουβάς με τους συνδέσμους στον Αντώνη Μπετεινάκη στις Αρχάνες.
Η σύλληψη του Μανόλη Γιακουμάκη, η δίκη και καταδίκη του στο στρατοδικείο της Αγυιάς Χανίων
Τα ονόματα που αναγράφονταν στα σημειώματα ήταν η αιτία της σύλληψης του Μανόλη Γιακουμάκη. Στα σημειώματα ήταν γραμμένο το όνομά του. Μετά τη μάχη της Σύμης, συνελήφθηκαν τελικά 25 αξιωματικοί του νομού Ηρακλείου.
Ο Μανόλης Γιακουμάκης μεταφέρθηκε αρχικά στα κρατητήρια της Γκεστάπο της οδού Πεδιάδος, στη συνέχεια στο άντρο του Σούμπερτ και των αποβρασμάτων του που αποτελούσαν την ομάδα του. Εκεί βασανίστηκε σκληρά. Οι Γερμανοί ήθελαν να αποσπάσουν πληροφορίες για την Εθνική Οργάνωση Κρήτης ΕΟΚ και τη δράση της. Ο Μανόλης Γιακουμάκης δεν αποκάλυψε και πάλι τίποτα. Στη συνέχεια οι 25 αξιωματικοί μεταφέρθηκαν με ένα γερμανικό καμιόνι στην Αγυιά Χανίων το Σάββατο 23 Οκτωβρίου 1943. Τη Δευτέρα 25 Οκτωβρίου το πρωί ξεκίνησε η δίκη των αξιωματικών στον ειδικά διαμορφωμένο χώρο του Στρατοδικείου στην Αγυιά και κράτησε μέχρι αργά το μεσημέρι της ίδιας ημέρας. Οι επικεφαλής των συμμαχικών αποστολών στην Κρήτη, όπως και πολλοί Έλληνες αξιωματικοί των Χανίων, προσπάθησαν να παρέμβουν στη δίκη χρηματίζοντας τους δικαστές. Η απόφαση βγήκε το απόγευμα και καταδικάστηκαν πέντε αξιωματικοί σε θάνατο, οι Μανόλης Γιακουμάκης, Γιάννης Ζωγραφάκης, Αντώνης Μπετεινάκης, Μιχάλης Πατεργιαννάκης και Παναγιώτης Μπέρκης. Οι υπόλοιποι είκοσι αξιωματικοί αθωώθηκαν. Η δολοφονία των πέντε αξιωματικών έγινε τα ξημερώματα της 27ης Οκτωβρίου 1943 στον «λόφο του Γολγοθά», όπως αποκαλούσαν οι έγκλειστοι της Αγυιάς τον τόπο των εκτελέσεων.
Επιβράβευση του Μανόλη Γιακουμάκη από την Ελληνική Πολιτεία
Ο Μανόλης Γιακουμάκης, ήταν σημαντικό στέλεχος της Εθνικής Αντίστασης Κρήτης. Συνέβαλε με τη δράση και τη θυσία του στη συμμαχική νίκη εναντίον των δυνάμεων του άξονα. Η πατρίδα τον αναγνώρισε και τον προήγαγε «μετά θάνατον» σε Αντισυνταγματάρχη και τον παρασημοφόρησε. Ο Δήμος Ηρακλείου αφιέρωσε το ομώνυμο στρατόπεδο πίσω από την ΣΕΑΠ στο όνομά του, η γενέτειρα του ανέγειρε την προτομή του σε περίοπτη θέση του Μοχού καθώς και το Γενικό Επιτελείο Στρατού μια ανάλογη προτομή στην 5η Επιλαρχία Αρμάτων Ηρακλείου. Μετά όμως τη διακοπή λειτουργίας του Στρατοπέδου «Αντισυνταγματάρχη Μανόλη Γιακουμάκη», η προτομή αυτή βρίσκεται σήμερα σε στρατόπεδο της Ελληνικής Δύναμης Κύπρου και της Εθνικής Φρουράς της Κυπριακής Δημοκρατίας.
Υπάρχουν ήρωες σήμερα;
Σήμερα ως εκπαιδευτικοί, στα μαθήματα του σχολείου συχνά δεχόμαστε την παρακάτω ερώτηση από τους μαθητές μας:
– Δάσκαλε, υπάρχουν ήρωες σήμερα;
– Υπάρχουν παιδί μου!
– Και πώς λέγονται; Ξέρεις κάποιον;
– Γνωρίζω έναν ήρωα.
– Το όνομά του;
– Μανόλης Γιακουμάκης!!
– Και γιατί είναι ήρωας;
Ο δάσκαλος μπορεί να απαντήσει:
-Γιατί αγάπησε την πατρίδα του.
-Γιατί αγάπησε και ονειρεύτηκε τη λευτεριά.
-Γιατί έδωσε το αίμα του για την Ελλάδα μας.
Αγαπητοί κάτοικοι του Μοχού, συγχωριανοί του ήρωα Μανόλη Γιακουμάκη. Λέει ο ποιητής:
Πικρός και κακοπάντιδος τσ’αντίστασης ο δρόμος
μα είναι ακόμη πιο πικρός της λευτεριάς ο πόνος
όταν χτυπά την πόρτα σου διπλομαχαιρωμένη
και ένα χέρι καρτερεί, μια απόκριση προσμένει
σ’ώρα που οι όρκοι οι προσευχές
δεν ωφελούν περίσσα
α δε χτυπά στον μπέτη σου καρδιά παλικαρίσα.
Το ´φύγεª είναι προδοσά, το ´έμπαª είναι μαχαίρι
είναι η φοβερή στιγμή που η μοίρα θα σου φέρει
να δεις τα πόδια σου στη γη απάνω ανέ πατούνε
κι οι αρμοδεσές αν σε βαστούν
για παίζουνε και λυούνε.
Ώρα που οι ευχές δεν πιάνουνε
και δε φελά το δάκρυ
τη λευτεριά που μάχεται
στων σπλάχνων σου την άκρη.
Δεν είναι διακονιάρισσα, στο λαδικό να στάξεις,
λόγια που ξεθυμαίνουνε, δε θέλει να της τάξεις.
Σε θέλει ορθό στη δημοσιά, πλάι της να βαδίσεις
κι ότι’σαι αδέρφι κι αίμα της να διπλομαρτυρήσεις.
Δε θέλει αυτή καθάρματα, ψευτοπαλικαράδες
μαχαιροβγάλτες πίβουλους και σκοτεινούς φονιάδες.
Θέλει μ’αντρειά και φρόνεψη τ’άρματα να βαστούνε
και του εχθρού το θάνατο με σέβας να ψηφούνε,
σα στέκει αντίκρυ αχαμνός, πονεί, διψά και μύσσει
κι η χέρα ντου δεν του βαστά τ’όπλο του να γεμίσει.
Φίλες και φίλοι
Ο ποιητής ανακοινώνει στο ποίημα του ότι σε χρόνια δύσκολα, σε χρόνια που η πατρίδα μας κινδυνεύει, η Λευτεριά θα χτυπήσει την πόρτα. Και την χτυπά σε όλους μας. Ο ένοικος του σπιτιού που ακούει το χτύπημα, έχει δύο επιλογές. Ή να της πει να περάσει, ή να τη διώξει. Η πρώτη επιλογή κατά τον ποιητή είναι μαχαίρι, η δεύτερη είναι προδοσία.
Ο Μανόλης Γιακουμάκης, όταν η λευτεριά χτύπησε την πόρτα του, της είπε έμπα, την κάλεσε μέσα. Γιατί τα πόδια του πατούσανε γερά στη γη, γιατί οι αρμοδεσές του τον βαστήξανε, δε λύσανε.
Αγαπητοί κάτοικοι του Μοχού, να είστε υπερήφανοι για τον ήρωα συγχωριανό σας.
Ας είναι αιωνία του η μνήμη.
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου