Με ημερομηνία 29 Οκτωβρίου 1942, ο Νομάρχης Ηρακλείου στέλνει εγκύκλιο με αποδέκτες την Iερά Μητρόπολη Κρήτης, τον Διευθυντή της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Ηρακλείου, τον καθηγητή κ. Λογιάδη και τους Επιθεωρητές των Δημοτικών Σχολείων.
Τους αναφέρει ότι, με διαταγή του Φρουραρχείου Ηρακλείου, καλούνται να απαντήσουν σε πέντε ερωτήματα που αφορούν τα σχολεία της Κατώτερης (Δημοτικής) και Μέσης Εκπαίδευσης, καθώς επίσης σε εφτά ερωτήματα που αφορούν εκκλησιαστικά ζητήματα. Η εγκύκλιος του Νομάρχη αναφέρει σχετικά:
«ΤΟΠΙΚΟΝ ΦΡΟΥΡΑΡΧΕΙΟΝ
Αφορά: Σχολεία Εκκλησίας και εκπολιτισμόν
Προς τον κ. Νομάρχην Ηρακλείου
Μέχρι της 15ης Νοεμβρίου πρέπει να έχετε υποβάλει.
1) Δια τα υπάρχοντα σχολεία κατωτέρας και μέσης Εκπαιδεύσεως και δια τας ειδικάς σχολάς.
α) Τον αριθμόν των καταστραφέντων εκ των πολεμικών γεγονότων σχολείων.
β) Αριθμόν των ευχρήστων ακόμη σχολείων.
γ) Αριθμόν των λειτουργούντων σχολείων.
δ) Το όνομα των Δ/ντών σχολείων των Επαρχιών.
ε) Τους τόπους εις ους υπάρχει ακόμη έλλειψις διδασκάλων και πώς δύναται να παραμερισθή η έλλειψις αυτής.
2) α) Αριθμόν των υπαρχουσών και καταστραφεισών εκκλησιών του ορθοδόξου δόγματος καθώς και αριθμόν των ιερέων εν αυταίς.
β) Αριθμόν των υπαρχουσών και καταστραφεισών εκκλησιών του καθολικού δόγματος καθώς και τον αριθμόν των εν αυταίς ιερέων.
γ) Αριθμόν των υπαρχουσών και καταστραφεισών εκκλησιών των διαμαρτυρομένων και ιερείς αυτών.
δ) Αριθμόν και τόπον συναγωγών και αριθμόν ιερέων.
ε) Αριθμόν και τόπον υπαρχόντων και καταστραφέν των μοναστηρίων και μέγεθος της περιουσίας εκάστου κατ’ ιδίαν και συνολικώς.
ζ) Ξακουστά μοναστήρια και εκκλησίας, ονομάσετε ιδιαιτέρως και μνημονεύσατε τον λόγον δι’ όν κατέστησαν περίφημαι.
η) Πάντα τα λοιπά εκκλησιαστικά ιδρύματα καθώς θέατρα, Μουσεία κ. λ. π., πρέπει να σημειώσετε ιδιαιτέρως».
Ο νομός Ηρακλείου είχε χωριστεί σε τρεις εκπαιδευτικές Περιφέρειες. Την Περιφέρεια Ηρακλείου, την Περιφέρεια Πεδιάδος και την Περιφέρεια Γόρτυνας. Ο επιθεωρητής Γόρτυνας είχε επιστρατευτεί, πήρε μέρος στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο, δεν είχε επιστρέψει από το μέτωπο και τα σχολεία της ευθύνης του είχε αναλάβει ο Επιθεωρητής Πεδιάδος Βασίλης Παρλαβάντζας. Επιθεωρητής Ηρακλείου ήταν ο Κωνσταντίνος Σταυρινίδης.
Σε διάστημα δέκα ημερών από τη λήψη της εγκυκλίου του Νομάρχη, οι Επιθεωρητές Παρλαβάντζας και Σταυρινίδης στέλνουν τις απαντήσεις τους, συνοδεύοντάς τις με πίνακες. Για τα σχολεία της επιθεώρησης Γόρτυνας, ο Βασίλης Παρλαβάντζας αναφέρει:
«…α) Ουδέν διδ/ριον κατεστράφη, υπέστησαν όμως φθοράς κουφωμάτων, υαλοπινάκων και κεράμων κατά το πλείστον ένδεκα (11) διδ/ρια των σχολείων της Περιφερείας, (10 ανήκοντα εις το δημόσιον και 1 ανήκον εις ιδιώτην).
β) Ο αριθμός των ευχρήστων σχολείων της Περιφερείας παρά τας πλείστας προϋπαρχούσας πολλών μέχρις ακαταλληλότητος πολλάκις ελλείψεις των, εις παραρτήματα, βοηθητικούς χώρους και εν γένει εις στοιχεία καθιστώντα αυτά κατάλληλα, περιλαμβανομένων και των ως ανωτέρω υποστάντων μικράς φθοράς ανέρχεται εις ογδοήκοντα επτά (87), (διότι εν το Αντιτραχωματικόν Ηρακλείου στερείται διδ/ρίου), τυγχάνουν όμως εκ τούτων επιτεταγμένα υπό Στρατευμάτων Κατοχής τα εννέα (9), η λειτουργία των οποίων συνεχίζεται του ενός (1) εις δημόσιον οίκημα, και των οκτώ (8) εις ιδιωτικά οικήματα, κατά το μάλλον ή ήττον ακατάλληλα.
γ) Ο αριθμός των σήμερον λειτουργούντων σχολείων εν τη Περιφερεία ανέρχεται εις εβδομήντα πέντε (75), των αργούντων δε εις δέκα τρία (13), της αργίας αυτών οφειλομένης κατά το πλείστον εις την μη επάνοδον είκοσι δύο (22) στρατευθέντων δημ/λων, αποκλεισθέντων εις την λοιπήν Ελλάδα και, την δια τον αυτόν λόγον αδυναμίαν αποσπάσεως εις αυτά εξ άλλων σχολείων.
δ) Τα ονοματεπώνυμα των διευθυντών των σχολείων της περιφερείας περιλαμβάνονται εις την συνημμένην τη παρούση 1ην κατάστασιν.
ε) Οι τόποι εις ους υπάρχει έλλειψις διδ/λων ως και ο τρόπος καθ’ ον δύναται να παραμερισθή η έλλειψις αύτη, συμπεριλαμβάνονται εις τας συνημμένας τη παρούση 2αν και 3ην σχετικάς καταστάσεις.
Μόνος δε τοιούτος υπάρχει: ο διορισμός ολίγων διδ/λων εις τας κενάς θέσεις και η πραγματοποίησις της διαταχθείσης αλλά μη πραγματοποιηθείσης εισέτι δια λόγους αγνώστους εις ημάς επανόδου των αποκλεισθέντων εις την λοιπήν Ελλάδα διδ/λων της Περιφερείας, ανερχομένων εις είκοσι δύο (22), και ων τα ονοματεπώνυμα και το σχολείον εις ο υπηρετεί έκαστος περιλαμβάνονται εις την ως ανωτέρω 3ην κατάστασιν».
Συμπερασματικά για την Επιθεώρηση Γόρτυνας:
Δεν καταστράφηκε κανένα σχολείο ολοσχερώς από τους βομβαρδισμούς στη διάρκεια της μάχης της Κρήτης. Έντεκα σχολεία έπαθαν ζημιές. Το σύνολο των σχολείων της Περιφέρειας ανέρχεται στον αριθμό ογδόντα εφτά (87). Εννέα (9) έχουν επιταχτεί από τους Γερμανούς και χρησιμοποιούνται απ’αυτούς. Από το σύνολο των ογδόντα εφτά (87) σχολείων, λειτουργούν τα εβδομήντα πέντε (75), δεκατρία (13) παραμένουν κλειστά.
Αιτία είναι η μη επάνοδος των στρατευθέντων δασκάλων που υπηρετούν σ’αυτά. Είκοσι δύο (22) δάσκαλοι δεν έχουν επανέλθει από το μέτωπο μετά τη λήξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου. Οι δάσκαλοι αυτοί είναι:
Αντ. Ανυφαντάκης, Κων/νος Μαρκάκης, Χαρ. Ποτηραντάς, Νικ. Πετειναράκης, Εμμ. Χριστοδουλάκης, Ιωάν. Λαμπράκης, Δημ. Γιατίλης, Γεωργ. Χατζηδάκης, Παναγ. Αγγελιδάκης, Αντ. Μαρκάκης, Ηρ. Καντιδάκης, Ιωάν. Αλεξάκης, Γεωργ. Παπαχατζάκης, Ηλ. Ριτσατάκης, Δημ. Κανναβάκης, Εμμ. Κακέπης, Ασκλ. Παπαδάκης, Ελ. Ανδρεαδάκης, Ζαχ. Χελιδόνης, Σταύρος Πινακουλάκης, Θεοχ. Ροβίθης και Ιωάν. Σαρουλάκης.
Για τα σχολεία της Επιθεώρησης Πεδιάδος, ο Βασίλης Παρλαβάντζας αναφέρει στον Νομάρχη Ηρακλείου τα παρακάτω:
«… α) Εκ των πολεμικών γεγονότων κατεστράφησαν τέσσαρα (4) διδ/ρια των σχολείων της Περιφερείας, δύο (2) ανήκοντα εις το Δημόσιον και δύο (2) ανήκοντα εις ιδιώτας, υπέστησαν δε μικράς φθοράς κεράμων και υαλοπινάκων κατά το πλείστον, έτερα ένδεκα (11) διδ/ρια ανήκοντα εις το Δημόσιον.
β) Ο αριθμός των ευχρήστων σχολείων της Περιφερείας, παρά τας πλείστας προϋπαρχούσας πολλών μέχρι ακαταλληλότητος πολλάκις ελλείψεις των, εις παραρτήματα και βοηθητικούς χώρους και εν γένει εις στοιχεία καθιστώντα αυτά κατάλληλα, περιλαμβανομένων και των ως ανωτέρω υποστάντων μικράς φθοράς, ανέρχεται εις ενενήκοντα πέντε (95), (διότι εν τω της Άνω Βάθειας στερείται διδ/ρίου), τυγχάνουν όμως εκ τούτων επιτεταγμένα υπό στρατευμάτων Κατοχής τα δέκα (10), η λειτουργία των οποίων συνεχίζεται: των 5 εις Ναούς και των ετέρων 5 εις άλλα Δημόσια ή ιδιωτικά οικήματα κατά το μάλλον ή ήττον ακατάλληλα.
γ) Ο αριθμός των σήμερον λειτουργούντων σχολείων εν τη περιφερεία ανέρχεται εις ενενήκοντα οκτώ (98), των αργούντων δε προσωρινώς εις δύο (2), της αργίας αυτών οφειλομένης εις ασθένειαν του διδ/λου και ειδικήν διαθεσιμότητα λόγω κυήσεως μιας διδ/σης.
δ) Τα ονοματεπώνυμα των διευθυντών σχολείων της Περιφερείας περιλαμβάνονται εις την συνημμένην τη παρούση 1ην κατάστασιν.
ε) Οι τόποι εις ους υπάρχει έλλειψις διδ/λων ως και ο τρόπος καθ’ ον δύναται παραμερισθή η έλλειψις αυτή, περιλαμβάνονται εις τας συνημμένας τη παρούση 2αν και 3ην σχετικάς καταστάσεις, μόνος δε τοιούτος υπάρχει η πραγματοποίησις της διαταχθείσης αλλά μη πραγματοποιηθείσης εισέτι δια λόγους αγνώστους εις ημάς, επανόδου των αποκλεισθέντων εις την λοιπήν Ελλάδα διδ/λων της Περιφερείας, ανερχομένων εις δέκα τέσσαρας (14) και ων τα ονοματεπώνυμα και το σχολείον εις ο υπηρετεί έκαστος, περιλαμβάνονται εις την ανωτέρω 3ην κατάστασιν…».
Συμπερασματικά για την Επιθεώρηση Πεδιάδος:
Από τους βομβαρδισμούς στη διάρκεια της μάχης της Κρήτης καταστράφηκαν τέσσερα (4) σχολεία. Έντεκα (11) σχολεία έπαθαν μικροζημιές. Το σύνολο των σχολείων της Περιφέρειας ανέρχεται στον αριθμό ενενήντα οχτώ (98), από τα οποία δεν λειτουργούν δύο (2).
Δεκατέσσερις (14) δάσκαλοι δεν έχουν επανέλθει από το μέτωπο μετά τη λήξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου. Οι δάσκαλοι είναι:
Γεώργιος Μανουσακάκης, Νικόλ. Τσαγκαράκης, Ιωάν. Ζωγραφάκης, Γεώργιος Πετράκης, Εμμ. Γεωργακάκης, Ζαχαρίας Γιαλιτάκης, Μιχαήλ Θεοδωρομανωλάκης, Λάζαρ. Πετρίδης, Μιχαήλ Σφακιανάκης, Δημ. Βλαχάκης, Γεώργιος Τσαντηράκης, Ιωάν. Τριανταφυλλίδης, Εμμαν. Σκαλανάκης, Ιωάν. Λαγουδιανάκης.
(Ο Ιωάννης Γεωργίου Ζωγραφάκης από το Καστέλλι Πεδιάδος, εκτελέστηκε από τους Γερμανούς στην Αγυιά Χανίων, στις 27 Οκτωβρίου 1943)
Για τα σχολεία της Επιθεώρησης Ηρακλείου, ο Κωνσταντίνος Σταυρινίδης αναφέρει:
«…α) Δια λόγω μη επιστροφής εις Κρήτην των στρατευθέντων διδ/λων αργούσι τα εξής μονοτάξια σχολεία.
1) Αμουργελών, 2) Γαλένι, 3) Ινίων, 4) Καπετανιανών, 5) Άνω Καστελλιανών,
5) Κάτω Καστελλιανών, 7) Μουρνιάς ή λειτουργούσι πλημμελώς τα εξής πολυτάξια σχολεία:
1) Α΄Αρχανών, 2) Β΄Αρχανών, 3) Γ΄ Ηρακλείου, 4) 10ον Ηρακλείου, 5) 11ον Ηρακλείου, 6) Μεγάλης Βρύσης, 7) Πύργου.
β) λόγω μη διορισμού εισέτι διδ/λων εις κενάς οργανικάς θέσεις αργούσι τα εξής μονοτάξια σχολεία:
1) Βαλή, 2) Δραπέτι, 3) Δεμάτι, 4) Καλυβιών, 5) Κούρνιων και 6) Λούκιας και ότι η συμπλήρωσις των κενών θέσεων δύναται να επιτευχθή 1) δια της παροχής αδείας εκ μέρους των αρμοδίων Αρχών προς επάνοδον εις τας οργανικάς θέσεις των εκτός Κρήτης αποκεκλεισμένων συνεπεία στρατεύσεως διδ/λων και 2) δια του διορισμού 10 τουλάχιστον διδ/λων εις την καθ’ ημάς Εκπαιδευτική Περιφέρειαν…».
Συμπερασματικά για την Επιθεώρηση Ηρακλείου:
Από τους βομβαρδισμούς στη διάρκεια της μάχης της Κρήτης, καταστράφηκαν δύο (2) σχολεία. Δεκαέξι (16) σχολεία έπαθαν μικροζημιές. Το σύνολο των σχολείων της Περιφέρειας ανέρχεται στον αριθμό εξήντα τρία (63), από τα οποία δεν λειτουργούν δεκατρία (13). Δεκατέσσερις (14) δάσκαλοι δεν έχουν επανέλθει από το μέτωπο μετά τη λήξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου. Ο Επιθεωρητής Ηρακλείου Σταυρινίδης, δεν αναφέρει ονομαστικά τους δασκάλους που δεν επανήλθαν ως 5 Νοεμβρίου 1942 από το μέτωπο.
Ο Επιθεωρητής Γόρτυνας είχε επιστρατευτεί, πολέμησε τους Ιταλούς, αλλά δεν είχε καταφέρει να επιστρέψει στην Κρήτη μετά τη διάσπαση του μετώπου, και να αναλάβει τα καθήκοντά του. Με απόφασή του ο Μάρκος Σιγάλας, αναπληρωτής του Γενικού Επιθεωρητή Κρήτης, τον Ιανουάριο του 1941 ορίζει αναπληρωτή του Επιθεωρητή Γόρτυνας τον Διευθυντή του Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Δημήτρη Τζαγκαράκη. Ο κ. Σιγάλας, στην εγκύκλιό του τονίζει μεταξύ άλλων:
«…ανακοινούμεν υμίν ότι δια της υπ’ αριθ. 1 σημερινής πράξεώς μας στηριζομένης εις το αρθρ. 11 του Α. Ν. 2180/40 ως ετροποποιήθη δια του αρθρ. 19 του Α. Ν. 2517/940 και την υπ’ αριθ. 77/940 αναφοράν των Επιθ/των δημοτ. Σχολείων Ηρακλείου και Πεδιάδος, ωρίσθητε αναπληρωτής του στρατευθέντος επιθ/του δημοτ. Σχολείων Γόρτυνος και μέχρι νεωτέρας διαταγής μας. Παραγγέλλομεν όθεν, όπως αναλάβητε τα σχετικά καθήκοντα, γνωρίζοντες τούτο ημίν, τη Νομαρχία Ηρακλείου και τω κ. Επιθ/τή δημ. Σχολείων Πεδιάδος…».
Η κατοχική Ελληνική Κυβέρνηση, τον Σεπτέμβρη του 1941, ύστερα από εισήγηση του Ιωάννη Πολυγένη στον Κωνσταντίνο Λογοθετόπουλο, εξέδωσε νομοθετικό διάταγμα με το οποίο προάγονταν οι ανάπηροι εκπαιδευτικοί του Ελληνοϊταλικού πολέμου. Εάν ανάπηρος εκπαιδευτικός παντρεύονταν, με το νομοθετικό διάταγμα θα λάμβανε χρηματικό βοήθημα και ο Υπουργός Παιδείας θα ήταν παράνυμφος. Εάν γυναίκα δασκάλα παντρεύονταν ανάπηρο του Ελληνοϊταλικού πολέμου, θα απολάμβανε τα ίδια ευεργετήματα. Σε άρθρο της εφημερίδας «Κρητικός Κήρυξ» διαβάζουμε:
«…πληροφορούμεθα ότι ο κ. Ι. Πολυγένης, θα εισηγηθή εις τον υπουργόν κ. Κ. Λογοθετόπουλον νομοθετικόν διάταγμα, δι’ ού οι ανάπηροι εκπαιδευτικοί του τελευταίου πολέμου θα προαχθώσιν εις τον αμέσως ανώτερον βαθμόν, άνευ τηρήσεως των νομίμων διατυπώσεων περί απαιτουμένου προς προαγωγήν χρόνου υπηρεσίας.
Ομοίως εις τους αυτούς εκπαιδευτικούς, ερχομένους εις γάμου κοινωνίαν, θα χορηγήται εφ’ άπαξ χρηματικόν βοήθημα του υπουργού της παιδείας παρισταμένου ως παρανύμφου. Τα αυτά ευεργετήματα μελετώνται και δια τας θήλεις εκπαιδευτικούς, υπανδρευομένας μετά αναπήρων πολέμου μη εκπαιδευτικών…».
Η έναρξη της σχολικής χρονιάς 1941-42, μετατέθηκε από τον Σεπτέμβρη του 1941, τον Ιανουάριο του 1942. Η έλλειψη δασκάλων που μετείχαν του Ελληνοϊταλικού πολέμου, η κατάληψη της Ελλάδας από τις ναζιστικές δυνάμεις και οι επιτάξεις των σχολικών κτηρίων, ήταν οι αιτίες μετάθεσης του χρόνου ανοίγματος των σχολείων.
Στο μεσοδιάστημα Σεπτεμβρίου 1941 – Ιανουαρίου 1942, οι Επιθεωρητές των Δημοτικών Σχολείων του νομού Ηρακλείου αναζητούσαν τους δασκάλους που είχαν επιστρέψει από το μέτωπο, ώστε να αναλάβουν υπηρεσία στα σχολεία τους. Ο Επιθεωρητής Πεδιάδος Βασίλειος Παρλαβάντζας, αναφέρει σε έγγραφό του:
«…εις εκτέλεσιν της υπ’ αριθ. 125/15- 9- 1941 διαταγής Κου Γεν. Επιθεωρητού Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως Θ’ Περιφερείας, κοινοποιούντες κατωτέρω την από 13-9-1941 διαταγήν του κ. Υπουργού της Παιδείας και Αντιπροέδρου της Κυβερνήσεως παραγγέλλομεν, όπως κοινοποιήτε ταύτην εγγράφως προς πάντα επανερχόμενον ή επανελθόντα εκ του μετώπου δημ/λον διαμένοντα εις την Περιφέρειαν του σχολείου σας και του οποίου γνωρίζετε ότι δεν ανέλαβεν εισέτι υπηρεσίαν, και υποβάλητε αμέσως επιδοτήριον δεόντως υπογεγραμμένον παρ’ ημών και εκείνου…».
Δύο χρόνια αργότερα, ο Επιθεωρητής Πεδιάδος Βασίλειος Παρλαβάντζας επανέρχεται με νέα εγκύκλιο, ζητώντας από τους Διευθυντές των σχολείων τα ονόματα εκείνων των δασκάλων που υπηρέτησαν στην πρώτη γραμμή του μετώπου του Ελληνοϊταλικού πολέμου. Για τους δασκάλους που πήραν μέρος στον πόλεμο 1940-41, το Υπουργείο Παιδείας αποφάσισε την προαγωγή τους κατά ένα βαθμό.
Ο Διευθυντής του 4/ξίου Δημοτικού Σχολείου Θραψανού, απαντά στον Επιθεωρητή μετά από δέκα ημέρες, ότι στο σχολείο του δεν υπηρετούν δάσκαλοι που μετείχαν στον πόλεμο 1940-41. Στην απάντησή του ο Διευθυντής του Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Δημήτρης Τζαγκαράκης τονίζει:
«…λαμβάνω την τιμήν να αναφέρω την λήψιν της υπ΄αριθ. 109/4.2.43 υμετέρας εγκυκλίου, με την πληροφορίαν ότι δεν εκοινοποίησα ταύτην διότι δεν υπηρετούσιν εν τοις σχολείοις του τμήματός μου διδάσκαλοι της κατηγορίας της…».
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου Πεδιάδος