Το περιοδικό ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ εκδίδεται σε τετραμηνιαία βάση από το Τμήμα Έκδοσης Περιοδικού της Σχολής Πολέμου Πολεμικής Αεροπορίας. Στο τελευταίο τεύχος με αριθμό 130, τον Δεκέμβριο του 2023, στις σελίδες 156-179, δημοσιεύεται άρθρο του Γεωργίου Καλογεράκη με τίτλο «Πολεμικό αεροδρόμιο Καστελλίου Πεδιάδος, Militarflugplatz von Kastelli 1941-1944».
Στο δεύτερο μέρος του άρθρου, περιγράφονται οι σπουδαιότερες δολιοφθορές (σαμποτάζ) που έγιναν στη γερμανική αεροπορική βάση του Καστελλίου τα χρόνια 1942 – 1944. Συγκεκριμένα:
Το πρώτο σαμποτάζ εναντίον των δυνάμεων του άξονα στην Ευρώπη – 10 Ιουνίου 1942)
Τον Ιούνιο του 1942 ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος βρισκόταν στην πιο κρίσιμη καμπή του. Το μέτωπο ήταν στραμμένο στη Μέση Ανατολή. Εκεί κυριαρχούσε το όνομα του Στρατάρχη Έρβιν Ρόμελ. Η μια του νίκη διαδεχόταν την άλλη και οι συμμαχικές δυνάμεις προσπαθούσαν με λυσσαλέο και ηρωικό τρόπο να τον σταματήσουν. Αρχές Ιουνίου, αντικειμενικός σκοπός του Ρόμελ, ήταν η με κάθε τρόπο και θυσίες κατάληψη του Τομπρούκ.
Αυτό θα τον έφερνε μόλις 100 χιλιόμετρα από την πανίσχυρη βρετανική βάση της Αλεξάνδρειας. Οι σύμμαχοι έπρεπε να απαντήσουν στην προέλαση του Ρόμελ. Και επέλεξαν να χτυπήσουν τα αεροδρόμια του νομού Ηρακλείου, (Ηράκλειο-Καστέλλι-Τυμπάκι), από τα οποία γινόταν ο ανεφοδιασμός του. Ημερομηνία των σαμποτάζ καθορίστηκε η 10η Ιουνίου 1942 και για τα τρία αεροδρόμια.
Το σχέδιο εξελίχτηκε για το αεροδρόμιο Καστελλίου όπου οι Βρετανοί σαμποτέρ, (επικεφαλής ο Λοχαγός Ντόνεαν), με τους Έλληνες βοηθούς τους Γιώργο Ψαράκη, Κίμωνα Ζωγραφάκη, Κώστα Μαυραντωνάκη και Γιώργο Δουνδουλάκη έπληξαν το στόχο την καθορισμένη ημερομηνία με επιτυχία. Στο αεροδρόμιο Τυμπακίου οι σαμποτέρ μπήκαν με οδηγό τον Μύρωνα Σαμαρείτη, αλλά εκείνη τη νύχτα δεν υπήρχαν αεροπλάνα.
Στο αεροδρόμιο Ηρακλείου η επιχείρηση καθυστέρησε λίγες μέρες και έγινε στις 13 προς 14 Ιουνίου 1942. Αυτό οφείλονταν κυρίως στο ότι η μεταφορά των σαμποτέρ έγινε με το παλαιού τύπου Ελληνικό υποβρύχιο «Τρίτων», με κυβερνήτη τον Επαμεινώνδα Κοντογιάννη, το οποίο έφτασε ανοιχτά του κόλπου των Μαλλίων τα ξημερώματα της 11ης Ιουνίου 1942.
Η επιχείρηση του σαμποτάζ του αεροδρομίου Καστελλίου στις 10 Ιουνίου 1942, καταγράφεται ιστορικά ως το πρώτο σαμποτάζ εναντίον των δυνάμεων του άξονα στην Ευρώπη, από άντρες του συμμαχικού στρατηγείου.
Για το σαμποτάζ και τις επιπτώσεις του στο αεροδρόμιο Καστελλίου, σε έγγραφο του Διοικητή νοτίου Ελλάδος προς τον Διοικητή νοτιοανατολικής Ελλάδος με ημερομηνία 11 Ιουνίου 1942, διαβάζουμε: «Στις 10.06 και ώρα 21:30 πραγματοποιήθηκε επίθεση με περίπου 15 εχθρικά αεροσκάφη από νοτιοδυτική προέλευση εναντίον του Καστελλίου και Ηρακλείου. Έγινε ρίψη βομβών. Πάνω από το Μάλεμε 1 μεμονωμένο αεροσκάφος χωρίς να προβεί σε βομβαρδισμό στόχων.
Από τις 22:35 έως τις 23:10 εντοπίστηκαν περίπου 8-10 εχθρικά αεροσκάφη πάνω από το Καστέλλι. Ρίψη 100 περίπου βομβών, μεταξύ των οποίων πυρκαγιάς και βόμβες μεγάλης ισχύος.
Προέκυψαν οι εξής ζημιές: 2 αεροσκάφη τύπου Junker 88 από το νυχτερινό σμήνος καταδίωξης και 1 αεροσκάφος τύπου He 111 κάηκαν ολοσχερώς. 2 βυτιοφόρα κατεστράφησαν, κάηκε 1 αποθηκευτικός χώρος καυσίμων με περίπου 10 βαρέλια, ο αγωγός διοχέτευσης τέθηκε εκτός λειτουργίας, 1 άντρας νεκρός, 2 βαριά τραυματίες και 1 ελαφρά.
Από τη Διοίκηση αεροπορίας Καστελλίου διαπιστώθηκε εκ των υστέρων ότι οι αποθήκες καυσίμων κατεστράφησαν από πράξη δολιοφθοράς. Η ομάδα δολιοφθοράς παρενοχλήθηκε ενδεχομένως από την αεροπορική επίθεση, επειδή βρέθηκαν πολλά εκρηκτικά σώματα. Πάρθηκαν αυξημένα μέτρα ασφαλείας».
Επιχείρηση ΑΛΜΠΟΥΜΕΝ – 5 Ιουλίου 1943
Στις αρχές του καλοκαιριού του 1943, πριν τη συμμαχική απόβαση στη Σικελία, το Στρατηγείο Μέσης Ανατολής αποφάσισε να χτυπήσει τις αεροπορικές βάσεις της Κρήτης. Επέλεξε τα αεροδρόμια Ηρακλείου, Καστελλίου Πεδιάδος και Τυμπακίου, για δύο κυρίως λόγους:
α) Να παραπλανηθούν οι Γερμανοί και να νομίσουν πως η απόβαση θα γίνει στην Κρήτη, όπως εξάλλου προπαγάνδιζε το Στρατηγείο με τους αξιωματικούς συνδέσμους που έστελνε στο νησί τη διάρκεια της Κατοχής και
β) Να εμποδίσουν τα γερμανικά αεροσκάφη να συνδράμουν πετώντας από την Κρήτη τις δυνάμεις τους στη Σικελία, βυθίζοντας τα φίλια αποβατικά σκάφη όταν αυτά θα επιχειρούσαν την προσέγγιση στις Ιταλικές ακτές.
Ως ημερομηνία του εγχειρήματος επέλεξαν τα μεσάνυχτα της 4ης ξημερώματα 5 Ιουλίου 1943 ταυτόχρονα για όλους τους στόχους. Η επιχείρηση ονομάστηκε ΑΛΜΠΟΥΜΕΝ, που σήμαινε «το ασπράδι του αυγού». Στις ομάδες των σαμποτέρ συμμετείχαν και Κρήτες υπαξιωματικοί Για το αεροδρόμιο Καστελλίου ο Καστελλιανός Κίμωνας Ζωγραφάκης.
Για το αεροδρόμιο Ηρακλείου ο Αρχανιώτης Γιάννης Ανδρουλάκης. Και για το αεροδρόμιο Τυμπακίου, ο Γιώργης Βοσκάκης – Μηναδογιώργης, από το χωριό Σάτα Αμαρίου.
Το σκάφος επιφανείας αποβίβασε τους σαμποτέρ στην Τρυπητή, μια απόκρημνη παραλία στα νότια του νομού Ηρακλείου, στις 23 Ιουνίου 1943. Επικεφαλής όλης της επιχείρησης ορίστηκε ο Άγγλος Ταγματάρχης Sutherland. Αυτός έμεινε στον τόπο της αποβίβασης και με έναν ασυρματιστή θα συντόνιζε όλη την επιχείρηση. Οι ομάδες χωρίστηκαν και ανέλαβε η κάθε μια το ρόλο της.
Επικεφαλής της ομάδας για το Καστέλλι ήταν ο Δανός Υπολοχαγός Άντερς Λάσσεν. Για το αεροδρόμιο Ηρακλείου, ο Άγγλος Υπολοχαγός Κένεθ Λάμονμπυ. Για το αεροδρόμιο Τυμπακίου ο Σκωτζέζος Υπολοχαγός Ρόνυ Ροβς.
Τη νύχτα της 4ης Ιουλίου, οι σαμποτέρ μπήκαν στους στόχους. Στο Καστέλλι η επιχείρηση πέτυχε. Το αεροδρόμιο παραδόθηκε στις φλόγες. Ο ηρωικός Άντερς Λάσσεν έδωσε παραπλανητική μάχη στη δυτική πλευρά του αεροδρομίου με αποτέλεσμα οι σαμποτέρ να κάνουν ανενόχλητα τη δουλειά τους ανατολικά, ανατινάζοντας τα αεροπλάνα, τις αποθήκες καυσίμων και τα ορυκτέλαια.
Το αεροδρόμιο Ηρακλείου δεν χτυπήθηκε. Η αναγνώριση της προηγούμενης ημέρας έδειξε ότι δεν υπήρχαν αεροπλάνα και οι σαμποτέρ επέλεξαν και ανατίναξαν τις μεγάλες αποθήκες καυσίμων που είχαν οι Γερμανοί στο χωριό Πεζά Πεδιάδος.
Στο Τυμπάκι οι σαμποτέρ μπήκαν στο αεροδρόμιο, αλλά δεν βρήκαν αεροσκάφη.
Για την επιτυχία των επιχειρήσεων συνέδραμαν πολλοί πατριώτες. Στο Καστέλλι συμμετείχε ο Υπαρχηγός της Ομάδος Μπαντουβά Καπετάν Γιάννης Μπαντουβάς. Αρκετοί πατριώτες οδήγησαν, τροφοδότησαν και απέκρυψαν τους σαμποτέρ.
Μετά τις επιχειρήσεις, οι ομάδες κατευθύνθηκαν και πάλι στην παραλία Τρυπητή. Στις 10 Ιουλίου 1943 τα ξημερώματα, την ημέρα της συμμαχικής απόβασης στη Σικελία, οι σαμποτέρ επιβιβάστηκαν σε σκάφος επιφανείας και αναχώρησαν. Πριν συμβεί αυτό, γερμανική περίπολος τους αντιλήφθηκε στο φαράγγι της Τρυπητής και δόθηκε μάχη. Σ’αυτήν έχασε τη ζωή του ο Άγγλος Υπολοχαγός Κένεθ Λάμονμπυ.
Ο Γερμανός Διοικητής Κρήτης Μπρούνο Μπρόγερ διέταξε ως αντίποινα την εκτέλεση 50 πατριωτών. Είκοσι εκτελέστηκαν στο Ηράκλειο, δέκα στο Ρέθυμνο και είκοσι στα Χανιά, την επόμενη ημέρα 6 Ιουλίου 1943.Αυτό ήταν το τίμημα της επιχείρησης ΑΛΜΠΟΥΜΕΝ. (φωτογραφία 16)
Το ιδιότυπο σαμποτάζ του νερού και της πατάτας των γυναικών του Διαβαϊδέ
Στον κάμπο του Καστελλίου, βρίσκονταν το πολεμικό του αεροδρόμιο που εξυπηρετούσε τις δυνάμεις του Άξονα στις επιχειρήσεις στο μέτωπο της Αφρικής και στη Μεσόγειο Θάλασσα.
Το καλοκαίρι του 1942, ονομάστηκε από τους Καστελλιανούς «καλοκαίρι του νερού και της πατάτας». Κι αυτό γιατί από το αεροδρόμιο του Καστελλίου καθημερινά ξεκινούσαν δεκάδες μεταγωγικά αεροπλάνα φορτωμένα με νερό και τηγανητές πατάτες για τις δυνάμεις του Ρόμελ στην Αφρική. Από τα πηγάδια που βρίσκονταν γύρω από το αεροδρόμιο, άντρες της περιοχής εκτελώντας καταναγκαστική εργασία, αντλούσαν νερό και γέμιζαν κάνιστρα.
Οι γυναίκες της ευρύτερης περιοχής του Καστελλίου, καθάριζαν «βουνά» από πατάτες, τις έκοβαν, τις τηγάνιζαν και τις τοποθετούσαν σε ατομικές συσκευασίες. Τα κάνιστρα με το νερό και οι πατάτες φορτώνονταν στα γερμανικά μεταγωγικά αεροπλάνα και κατέληγαν στους Γερμανούς στρατιώτες που πολεμούσαν στην έρημο.
Εκείνο το καλοκαίρι, οι γυναίκες της περιοχής της καταναγκαστικής εργασίας, με υπόδειξη των Αξιωματικών Βρετανών Συνδέσμων που βρίσκονταν στο νησί και των ανδρών της Αντίστασης, έκαναν ένα ιδιότυπο σαμποτάζ. Έβαζαν λίγο παραπάνω αλάτι στις πατάτες για να είναι αλμυρές, ώστε η κατανάλωσή τους από τους άντρες του εχθρού, να επιφέρει τη δίψα.
Και είναι γνωστά τα αποτελέσματα αυτού του σαμποτάζ. Αναφέρεται ότι σε πολλές περιπτώσεις, Γερμανοί στρατιώτες που δεν άντεχαν τη δίψα από τις αλμυρές πατάτες, έτρεχαν, άδειαζαν το νερό από τα ψυγεία των αυτοκινήτων και των αρμάτων μάχης και το έπιναν.
Από το χωριό Διαβαϊδέ, (πλησίον του πολεμικού αεροδρομίου Καστελλίου), στην αγγαρεία με τις πατάτες πήγαιναν η Μαρία Καλογεράκη-Καρυωτάκη, (Μαρία του Δημήτρη), η Ελευθερία Καρέλλη-Σμαριαννάκη (Καρέλαινα), η Ειρήνη Τρευλάκη-Σμαριαννάκη (Τρυφώναινα), η Αικατερίνη Μπιτζαράκη-Σμαριαννάκη (Καντή), η Χρυσή Σμαριαννάκη – Παπαδάκη (Χρυσή του Ράφτη), η Ανθούλα Σωμαράκη Μπιτζαράκη, η Μαρία Παπαδάκη-Παναγιωτάκη (Παπαδοπούλα).
Αφήγηση Μαρίας Καλογεράκη – Καρυωτάκη, (Διαβαϊδέ, 20 Ιουλίου 2002):
«…ήρθε με ένα χαρτί και εδιάβασε τα ονόματά μας ο Πρόεδρος του Καστελλίου. Μας είπε ότι δε θα πάμε αυτή τη φορά να πλύνομε ρούχα. Εμείς επηγαίναμε στο πλυσταριό, στο Καρδουλιανώ στου Μπαλτζή το σπίτι και πλύναμε ρούχα. Μόνο να πάμε στο σπίτι του Νταήλα στο Καστέλλι. Εκεί θα μας πει ο Κωστής του Λιονή τι θα κάνομε.
Αυτός ήτανε ο επιστάτης στα μαγειρεία. Την άλλη μέρα το πρωί επήγαμε. Κι ήντα να δούμε. Στην αυλή του σπιτιού ένας μεγάλος σωρός πατάτες. Τέσσερις Γερμανοί εξεφορτώνανε ένα φορτηγό που είχε σταθεί στο δρόμο. Μας είπε ο Κωστής να τσι καθαρίζομε. Είμαστε καμιά κοσαριά γυναίκες κι άλλες τόσες στο σπίτι μέσα στα μαγειρεία. Και εκαθαρίζαμε τσι πατάτες.
Μόλις εγέμιζε το καζάνι, άλλες από μας τσι κόβανε μικρές για το τηγάνι. Και τσι τηγανίζαμε. Αυτό εγίνουντανε όλη μέρα από το πρωί μέχρι το βράδυ. Μας εδίνανε ύστερα κάτι μικρά σακουλάκια και μας ελέγανε να τα γεμίζομε. Και βάναμε τα σακουλάκια σε ξύλινα κιβώτια ανοιχτά από πάνω. Μόλις εγέμιζε το κιβώτιο τα παίρναμε και τα φορτώναμε σ’ένα γερμανικό φορτηγό.
Το φορτηγό εμάθαμε μετά πως επήγαινε στο αεροδρόμιο κι εφόρτωνε τα τελάρα στα αεροπλάνα. Το βράδυ εσκολούσαμε. Την άλλη μέρα το ίδιο. Μετά τρεις μέρες ήρθε ο Κωστής ο Λιονής και μου λέει σιγανά:
-Μαρία, κατέχεις που πάνε οι πατάτες που καθαρίζεις;
-Όχι, του λέω.
–Πάνε στην Αφρική, και τσι τρώνε οι Γερμανοί του Ρόμελ. Μπορείς να μου κάνεις μια χάρη;
-Μπορώ Κωστή.
-Να βάνεις μια στάξη παραπάνω αλάτι και μετά να τσι βάνετε στο τηγάνι.
Δε του’πα πράμα, αλλά το΄κανα. Το βράδυ που σκολάσαμε ήμαθα πως το ίδιο το’χε πει σε όλες μας. Και εβάναμε παραπάνω αλάτσι. Όλο το καλοκαίρι αυτή η δουλειά. Ήρχουντανε οι Γερμανοί στο σπίτι του πατέρα μου και μας εζητούσανε συνέχεια αυγά. Και εξέραμε ότι τα αυγά αρέσουνε στσι Γερμανούς. Και ήλεγα από μέσα μου ότι Μαρία και οι τηγανητές πατάτες θα τος αρέσουνε να’ναι λίγο αλμυρές.
Άμα τελείωσε ο πόλεμος ήμαθα ότι αυτό με το αλάτσι μας εβάνανε και το κάναμε επίτηδες. Για να διψούνε οι Γερμανοί στην Αφρική…».
Σε έγγραφο του Κωνσταντίνου Μιχ. Παραδεισανού, που αναφέρεται στο σαμποτάζ της αλμυρής πατάτας, διαβάζουμε:
«…πρωτότυπον αλλά άκρως επιτυχές υπήρξεν το παθητικό σαμποτάζ των Γερμανών του Αφρικανικού μετώπου με τις αλμυρές πατάτες τας οποίας ετοίμαζον γυναίκες εις τα αεροδρόμια του Τυμπακίου και Καστελλίου και απεστέλλοντο αεροπορικώς εις το μέτωπον. Χαρακτηριστικώς μία έκθεσις
του Μοντγκόμερυ γράφει ότι: “Υπήρξεν δι’ ημάς έκπληξις το γεγονός ότι ολόκληρα τμήματα Γερμανών παρεδόθησαν εις τον στρατό μας με την κραυγήν νερό…νερό… αφού είχον αφαιρέση και την τελευταίαν σταγόναν νερού από τας μηχανάς των οχημάτων των και αυτοί είχον καεί κυριολεκτικώς”. Οι καημένοι οι Γερμανοί είχον φάει πολλές αλμυρές πατάτες από αυτάς τας
οποίας είχομεν εμείς αλατίσει εις το Τυμπάκι. και το Καστέλλι…».
Παγκρήτιο σαμποτάζ – 23 Ιουλίου 1944
Τον Ιούλιο του 1944, έγιναν ευρείας κλίμακας σαμποτάζ στην Κρήτη, σε μια χρονική στιγμή όπου η γερμανική μηχανή κατέρρεε. Τα σαμποτάζ αυτά έγιναν τη νύχτα 23 προς 24 Ιουλίου 1944, ταυτόχρονα σε όλα τα επιλεγμένα σημεία, κυρίως σε αποθήκες καυσίμων. Στόχοι που χτυπήθηκαν εκείνη τη νύχτα ήταν:
Οι αποθήκες καυσίμων στο Σίβα Μαλεβυζίου, οι αποθήκες καυσίμων του πολεμικού αεροδρομίου Καστελλίου στους Αποστόλους Πεδιάδος, οι αποθήκες καυσίμων στο Δράσι Μεραμβέλλου, οι αποθήκες καυσίμων στις Βουκολιές και στον Αλικιανό Χανίων. Χτυπήθηκαν τα γερμανικά φυλάκια στην Αυγενική, την Πυργού, τη Δαμάστα, στο Ζαρό. Ανατινάχθηκα οι δρόμοι Αγίας Γαλήνης – Μέλαμπες – Φανερωμένης, ανατινάχθηκαν οι γέφυρες μεταξύ Γέργερης και Πανασσού, Μαγαρικαρίου και Καλοχωραφίτη, ναρκοθετήθηκαν οι δρόμοι από Μοίρες – Βώρους, ο δρόμος στους Ανεγύρους, στη θέση Αγιασμάτσι Ρεθύμνου και αποκόπηκαν τα τηλεφωνικά καλώδια των Γερμανών στην Επισκοπή Ρεθύμνου.
Το σήμα για την άφιξη των σαμποτέρ από τη Μέση Ανατολή έφθασε στον σταθμό ασυρμάτου του Βρετανού αξιωματικού Συνδέσμου Άλεξ Ρέντελ ή Αλέξη στη θέση Βατονερό της Κασταμονίτσας, κοντά στη μάντρα του Σηφογιάννη, τον Ιούνιο του 1944. Το σήμα έλεγε ότι το σκάφος θα προσέγγιζε τη νύχτα της 24ης Ιουνίου στη θέση «Μαριδάκι» στον Τσούτσουρο.
Ο ίδιος ο Ρέντελ πήγε με ομάδα να υποδεχτεί τους σαμποτέρ. Μεταξύ των συνοδών του, ήταν ο Γρηγόρης Χναράκης και ο Κίμωνας Ζωγραφάκης. Το σκάφος ήρθε στην καθορισμένη ώρα και αποβιβάστηκαν 28 σαμποτέρ, ο Άγγλος υπολοχαγός Χιου Φραίηζερ, ο Άγγλος Λοχαγός Ίαν Πάτερσον και τέσσερις Αμερικανοί.
Οι σαμποτέρ έφεραν μαζί τους εκρηκτικούς μηχανισμούς τελευταίου τύπου, τις λεγόμενες χελώνες, άλλες εκρηκτικές ύλες που είχαν σχήμα μαρκαδόρου ή χοντρού μολυβιού με ωρολογιακό μηχανισμό που ρυθμίζονταν με τέτοιο τρόπο, ώστε η έκρηξή τους να γίνεται στην καθορισμένη ώρα. Έφεραν μαζί τους και μικρές νάρκες, ειδικές για την καταστροφή αποθηκών καυσίμων.
Μετά την αποβίβαση και την εκφόρτωση των υλικών, οδηγήθηκαν από τον Γρηγόρη Χναράκη και τον Βασίλη Κωνιό στα Αστερούσια, πάνω από τον όρμο Τσούτσουρα, στην περιοχή του χωριού Δεμάτι, όπου παρέμειναν.
Στη θέση αυτή, ο επικεφαλής των Βρετανών Αξιωματικών Συνδέσμων στην Κρήτη Αντ/ρχης Τομ Ταμπάμπιν, ο Άλεξ Ρέντελ και ο επικεφαλής των σαμποτέρ Ίαν Πάτερσον, κατέστρωσαν το οριστικό σχέδιο της εκτελέσεως των σαμποτάζ. Καθόρισαν τις θέσεις και τα χωριά όπου θα γίνονταν επιθετικές ενέργειες. Το γενικό πρόσταγμα των επιτυχημένων σαμποτάζ του Ιουλίου 1944 στην Κρήτη, είχε ο επικεφαλής του νησιού Αντ/ρχης Τομ Ταμπάμπιν.
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου Πεδιάδος