Το περιοδικό ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ εκδίδεται σε τετραμηνιαία βάση από το Τμήμα Έκδοσης Περιοδικού της Σχολής Πολέμου Πολεμικής Αεροπορίας. Στο τελευταίο τεύχος με αριθμό 130, τον Δεκέμβριο του 2023, στις σελίδες 156-179, δημοσιεύεται άρθρο του Γεωργίου Καλογεράκη με τίτλο «Πολεμικό αεροδρόμιο Καστελλίου Πεδιάδος, Militarflugplatz von Kastelli 1941-1944». Το άρθρο αναφέρεται στην κατασκευή και λειτουργία του αεροδρομίου Καστελλίου τα χρόνια της κατοχής από τα γερμανοϊταλικά στρατεύματα. Συγκεκριμένα, στο άρθρο του περιοδικού ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ, διαβάζουμε τα εξής:
Εισαγωγή
Το πολεμικό αεροδρόμιο Καστελλίου, με ενεργό ρόλο τα χρόνια της κατοχής 1942-1944, απετέλεσε κομβικό σημείο των δυνάμεων του άξονα, ιδίως το καλοκαίρι του 1942 με την προέλαση του Ρόμελ στο μέτωπο της Αφρικής. Καθ’όλη τη διάρκεια της τετράχρονης σκλαβιάς, ο αριθμός των στρατευμάτων κατοχής που επάνδρωναν όλες τις υπηρεσίες του αεροδρομίου, ανερχόταν σε 2.500 οπλίτες και αξιωματικούς. Ένας λόχος από 200 στρατιώτες με τους αξιωματικούς του μεταστάθμευε στο γειτονικό Αρκαλοχώρι και ένας άλλος λόχος με τον ίδιο αριθμό στρατευσίμων βρίσκονταν στο Θραψανό. Οι υπόλοιποι Γερμανοί στρατιώτες και αξιωματικοί, διέμεναν στην ευρύτερη περιοχή του Καστελλίου και σε χώρους του αεροδρομίου.
Οι πρώτοι Γερμανοί έφτασαν στο Καστέλλι την 1η Ιουνίου 1941 και με τη φράση «Wo ist der Burgermeister», (δηλαδή πού είναι ο Δήμαρχος); αναζήτησαν τον Πρόεδρο της Κοινότητας Γεώργιο Ζωγραφάκη ή Ξηρούχη. Από τις πρώτες τους ενέργειες ήταν η συνέχιση της κατασκευής του ημιτελούς αεροδρομίου στον κάμπο του Καστελλίου, που είχαν αρχίσει να κατασκευάζουν οι σύμμαχοι από τον Ιανουάριο του 1941.
Επιτάχθηκαν τα καλύτερα σπίτια του χωριού για να στεγάσουν τις επί μέρους μονάδες και τους στρατιώτες τους, δημιουργήθηκαν βάσεις αντιαεροπορικών με πυροβόλα FLAK για την υπεράσπιση του αεροδρομίου, αποθήκες ιματισμού, φαρμάκων, πυρομαχικών, καυσίμων, τροφίμων, συνεργείων αυτοκινήτων κ.α.
Για όλα αυτά, χιλιάδες εργάτες από τις επαρχίες Πεδιάδος, Βιάννου, και Μονοφατσίου, συνέρρεαν καθημερινά για την εκτέλεση υποχρεωτικής εργασίας (καταναγκαστικής ή δεκαπενταμερίας όπως ονομάστηκε από τους ντόπιους), στα οχυρωματικά έργα των κατακτητών.
Οι καθημερινές πτήσεις εκατοντάδων εχθρικών αεροπλάνων, οι συμμαχικοί βομβαρδισμοί, η μαθητική διαρροή, η μετεγκατάσταση των κατοίκων σε διπλανά χωριά, οι συλλήψεις και βασανισμοί, οι σποραδικές εκτελέσεις, οι θάνατοι από τις κακουχίες των καταναγκαστικών έργων, η λεηλασία των αγροτικών και κτηνοτροφικών προϊόντων, η παιδική θνησιμότητα, ο φόβος, η πείνα και η ανέχεια, ήταν η καθημερινότητα των κατοίκων. Η ζωή τους άλλαξε δραματικά με την έλευση των φασιστικών και ναζιστικών στρατευμάτων.
Το πολεμικό αεροδρόμιο Καστελλίου, βρέθηκε υπό την παρακολούθηση των ανδρών της Κρητικής Αντίστασης και του συμμαχικού στρατηγείου. Η οργάνωση δικτύων κατασκοπείας, οι μικρές δολιοφθορές που γίνονταν καθ’όλη τη διάρκεια της κατοχής, δύο μεγάλα σαμποτάζ στις 10 Ιουνίου 1942 και στις 5 Ιουλίου 1943, η διανομή προπαγανδιστικού υλικού, οφείλονται στην αντιστασιακή δράση των Κρητικών ώστε να νικηθούν οι δυνάμεις του Γ΄ Ράιχ, οφείλονται στον διαρκή αγώνα τους για ελευθερία και ανεξαρτησία.
Έναρξη εργασιών κατασκευής αεροδρομίου στο Καστέλλι Πεδιάδος με απόφαση του Συμμαχικού Στρατηγείου
Ο σχεδιασμός και η υλοποίηση του σχεδίου των αξιωματούχων του Συμμαχικού Στρατηγείου για την κατασκευή πολεμικού αεροδρομίου στον κάμπο του Καστελλίου, είχε ως αφετηρία το πρώτο δεκαήμερο του Ιανουαρίου 1941, ενώ διαρκούσε ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος. Οι σύμμαχοι απέβλεπαν στην ενίσχυση της άμυνας της Κρήτης σε επικείμενη εχθρική εισβολή των στρατευμάτων του Γ΄ Ράιχ.
Αυτή η εισβολή έγινε τελικά τέσσερις μήνες μετά, (στις 20 Μαΐου 1941), από την έναρξη των εργασιών κατασκευής του αεροδρομίου. Οι Βρετανοί τεχνικοί είχαν επιλέξει να κατασκευάσουν έναν διάδρομο με φορά από βορά προς νότο.
Οι κάτοικοι και οι φορείς της περιοχής, (Πρόεδροι Κοινοτήτων και Αγροτικών Συνεταιρισμών, δάσκαλοι, ιερείς, σύλλογοι κ.ά. ) αντέδρασαν αρχικά στην κατασκευή του, αποκλείοντας την περιοχή, μπαίνοντας εμπρός από τα μηχανήματα εκσκαφής, κάνοντας δολιοφθορές στα υλικά των κατασκευαστών, με συχνές πορείες διαμαρτυρίας επισκεπτόμενοι τους πολιτικούς παράγοντες του νομού, επιστρατεύοντας ακόμη και τους μαθητές των σχολείων στους αποκλεισμούς των εργοταξίων. Τελικά πείστηκαν ότι το έργο θα ωφελήσει τη χώρα μας στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και δέχτηκαν την κατασκευή του.
Στις αρχές Απριλίου με την εισβολή της Γερμανίας στη χώρα μας, οι εργασίες κατασκευής του αεροδρομίου σταμάτησαν, σκάφτηκαν στον ημιτελή διάδρομο μεγάλοι λάκκοι και φυτεύτηκαν κορμοί γιγάντιων ελαιόδεντρων, ώστε να μην χρησιμοποιηθεί από τον εχθρό, αν η Κρήτη περνούσε στην κατοχή των δυνάμεων του άξονα.
Η κατασκευή του πολεμικού αεροδρομίου Καστελλίου, συνεχίζεται από τους κατακτητές Γερμανούς, με εργάτες καταναγκαστικής εργασίας
Με διαταγές των Γερμανών Διοικητών του «Φρουρίου Κρήτης», Στούντεντ, Αντρέ, Μπρόγερ τα έτη 1941-1943, καθορίστηκαν οι όροι καταναγκαστικής εργασίας των Κρητών στα οχυρωματικά έργα που σχεδίασαν οι κατακτητές. Σκοπός των κατοχικών δυνάμεων και των γερμανών αξιωματούχων, ήταν να καταστήσουν την Κρήτη βάση για τις εξορμήσεις τους στη Μέση Ανατολή, στις πετρελαιοπηγές της Ρουμανίας και την εκστρατεία που προετοίμαζαν στη Ρωσία.
Καθόρισαν τον αριθμό των εργατών με την αναλογία ένα (1) προς δέκα (10). Από την καταναγκαστική εργασία δεν εξαιρούνταν κανείς, αφού στις διαταγές των γερμανών Διοικητών τονίζονταν ότι: «υποχρέωση εργασίας έχει όλος ο πληθυσμός ανεξαρτήτου επαγγέλματος ηλικίας και φύλλου». Πραγματοποίησαν απογραφή του πληθυσμού με τη βοήθεια των δασκάλων, για να οριστικοποιηθεί ο τελικός αριθμός των Κρητικών που θα έστελνε κάθε Κοινότητα στα έργα.
Οι εργασίες του αεροδρομίου Καστελλίου από τους καταναγκαστικούς εργάτες, ξεκίνησαν αμέσως με την κατάληψη της Κρήτης το καλοκαίρι του 1941, ακολουθώντας τη διαταγή του «πορθητή» της Κρήτης Αντιπτέραρχου Στούντεντ με ημερομηνία 17 Ιουνίου 1941. Συγκεκριμένα η διαταγή του Κουρτ Στούντεντ ανέφερε τα παρακάτω:
«ΚΡΗΤΗ τη 17 Ιουνίου 1941
Βάσει της εξουσιοδοτήσεως ήν μοι παρέσχεν ο Φύρερ και Ανώτατος Αρχηγός του Στρατού εντέλλομαι τα κάτωθι.
1 Υ Π Ο Χ Ρ Ε Ω Σ Ι Σ Ε Ρ Γ Α Σ Ι Α Σ
1ον / Όλος ο πληθυσμός ανεξαρτήτως επαγγέλματος ηλικίας και φύλου υποχρεούνται κατά διαταγήν του Δημάρχου να προσφέρουν ΟΙΑΝΔΗΠΟΤΕ ΕΡΓΑΣΙΑΝ. Τούτο ισχύει ιδιαιτέρως δια την συγκέντρωσιν της συγκομιδής, δι’αεροδρόμια, δρόμους και παρομοίας εργασίας.
2ον / Μέχρι νεωτέρας διαταγής τούτο ισχύει ΚΑΙ ΔΙΑ ΚΥΡΙΑΚΑΣ και εκτός συνήθους ώρας εργασίας.
3ον / Όλα τα μεταγωγικά μέσα (άλογα, όνοι) καθώς και άμαξαι οφείλουν να τίθενται εις την διάθεσιν των Δημάρχων εις περίπτωσιν απαιτήσεως προς παροχήν εργασίας.
4ον /Κάθε Κοινότης οφείλει αμέσως να συστήσει υπό την οδηγίαν καταλλήλων προσώπων μίαν φάλαγγα εργασίας δια την εκτέλεσιν επειγουσών εργασιών ούτως ώστε εντός 3 ωρών να είναι εις θέσιν να εργασθή. Η δύναμις καθορίζεται αναλόγως του αριθμού των κατοίκων επί 100 κατοίκων αναλογούν 10 άντρες και 5 έφεδροι.
5ον / Εκείνος ο οποίος δεν ήθελε συμμορφωθή προς τα υποχρεώσεις τας εκπηγαζούσας εκ των ανωτέρω διαταγών θα τιμωρηθή λόγω αρνήσεως εργασίας ή λόγω σαμποτάζ με φυλάκισιν ή ειρκτήν και εις ιδιατέρας σοβαράς περιπτώσεις με την ποινήν του Θανάτου.
Ο ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ»
Εφτά ημέρες μετά τη διαταγή καταναγκαστικής εργασίας του Αντιπτέραρχου Στούντεντ, ο Γερμανός Ταγματάρχης Κρούγκερ διευκρινίζει ότι: «Οι εργαζόμενοι θα λαμβάνωσιν ημερησίαν αποζημίωσιν δραχμάς 56 και θα έχωσιν και έκπτωσιν 5% εις όλα τα είδη τα οποία θα αγοράζωσι κατά τον χρόνον της υποχρεωτικής των εργασίας».
Έκτοτε, οι καταναγκαστικοί εργάτες ξεκίνησαν το σαμποτάζ της άρνησης εργασίας, αφού πολλοί δεν παρουσιάζονταν στα έργα του αεροδρομίου, με αποτέλεσμα οι Γερμανοί να αρχίσουν τις βαριές ποινές στους παραβάτες, τους ξυλοδαρμούς και τους εγκλεισμούς σε περιφραγμένους χώρους του Καστελλιανού κάμπου. Καθημερινά, στις εργασίες του αεροδρομίου Καστελλίου, βρίσκονταν 2.500 καταναγκαστικοί εργάτες από τις επαρχίες Πεδιάδος, Μονοφατσίου, Βιάννου και Τεμένους.
Αφηγήσεις καταναγκαστικών εργατών
Ενδεικτικά ακολουθούν δύο αφηγήσεις καταναγκαστικών εργατών στο πολεμικό αεροδρόμιο Καστελλίου:
´«…με τα λεφτά που μας εδίδανε οι Γερμανοί στη δεκαπενταμερία θυμούμαι κι αγόραζε ο πατέρας μου δυο αυγά…». Το πιο δύσκολο στη κατοχή ήτανε που μας επαίρνανε στα έργα. Ο πατέρας μου ο Χριστόφορος επήγαινε στα έργα, τόνε πηγαίνανε στο νταμάρι στο Δροζίτη. Αλλά είχαμε και τα σπαρμένα, είχαμε τσ’ελιές, είχαμε τα χωράφια και στο τέλος επήγαινα εγώ στη θέση του. Κάθε πρωί εμαζευόμαστε στη Μανταριώτισσα χίλιοι αθρώποι. Και από εκειά μας εμοιράζανε.
Ήτανε και κάποιοι άγριοι γερμανοί και μας ε χτυπούσανε με βέργες χοντρές στσι πλάτες, στα πόδια, όπου εβρίσκανε. Χωρίς λόγο. Γιατί’τονε βάρβαροι. Στην αρχή εδίδανε και λεφτά, εμάθαμε ότι τα παίρνανε από το δικό μας κράτος, αλλά με τα λεφτά που μας εδίδανε οι γερμανοί στη δεκαπενταμερία θυμούμαι κι αγόραζε ο πατέρας μου δυο αυγά. Δυο αυγά για δουλειά ολημερνίς, από το πρωί μέχρι τη νύχτα. Μια μέρα λέω ενός γερμανού που εκάθουντανε σε μια ελιά.
Εγώ ξέρω τη ραφτική μη και θέλετε κανένα ράφτη; Δε μου μίλησε. Ο Καμπάνης έκανε το διερμηνέα και τα’πε του γερμανού. Επεράσανε μια δεκαρά μέρες και ήρθε ο ίδιος γερμανός και μου λέει να φύγω και να πάω στο Διοικητή, το Κουτσάφτη. Επήγα. Ήτανε η Μόνικα στο γραφείο του και μου λέει να πω για τη ραφτική που κατέχω. Είπα στο Διοικητή ότι ξέρω ράφτης και με πήγε στα γερμανικά ραφεία. Τα ραφτάδικα ήτανε στου Μπουρνέλη τα σπίθια, εκειά που ήτανε το παλιό Δημοτικό Σχολείο.
Και επήγαινα κάθε μέρα και εράβαμε τα ρούχα τω στρατιωτώ, τα παντελόνια, τα ποκάμισα, ότι εμπορούσαμε και μας εδίδανε για δουλειά, Ετσά εγλίτωσα το νταμάρι στο Δροζίτη. Μέχρι που εφύγανε οι γερμανοί εγώ κάθε μέρα επήγαινα στο ραφτάδικο.
Και ερχόντανε πολλοί και μου ζητούσανε πανιά και ποκάμισα. Δικοί μας, Καστελλιανοί και από τα γύρω χωριά. Εγώ όμως δεν έδιδα γιατί μια φορά που’δωσα ένα καπέλο του Μπιτζάρο με πιάσανε οι γερμανοί και με χτυπούσανε δυο ώρες. Παραλίγο να ποθάνω. Επήγανέ με στση μάνας μου, απάνω σε μια πόρτα και έκατσα στο σπίτι δυο μήνες. Δυο μήνες δεν εμπόρουνα να προπατήξω. Άμα εγίνηκα καλά εξαναπήγα στο ραφείο…».
(Εμμανουήλ Σμαριαννάκης του Χριστόφορου από το χωριό Διαβαϊδέ Πεδιάδος και
ημερομηνία συζήτησης τη 15η Αυγούστου 2010).
«…ο πατέρας μου ο Λεωνίδας έφυγε νεαρός από την Κασταμονίτσα κι επαντρεύτηκε εδώ στον Πατσίδερο τη Σοφία. Τση μάνας μου το επίθετο ελέγουντανε Γερακιανάκη. Στο αεροδρόμιο στο Καστέλλι, ο Πρόεδρος είχε βγάλει να πηγαίνουνε αγγαρεία από τον Πατσίδερο 40 άτομα. Στη μια δεκαπενταμερία επηγαίνανε 20 και στην άλλη άλλοι 20 χωριανοί. Επήγαινε και ο πατέρας μου ο Σαριδάκης Λεωνίδας του Δημητρίου. Μια μέρα με πήρε η μάνα μου να πάμε στο Καστέλλι.
Εκειά που εδούλευγε ο πατέρας μου, στην αγγαρεία. Να του πάει φαί και να του πλύνει τα ρούχα. Ο πατέρας μου εδούλευγε κοντά στο Βαρβάρω. Εκειά δίπλα από τα έργα, ήτανε ένα πηγάι με ένα μύλο. Εκειά έπλυνε η μάνα του πατέρα τα ρούχα. Εγώ ήμουνε κοπέλι. Και είχανε οι γερμανοί απέναντι καρίκια με βαρέλια γεμάτα βενζίνη. Και ήτανε και ο Σηφογιάννης, (σημ.: Ιωάννης Σηφάκης-Σηφογιάννης, από την Κασταμονίτσα. Κτηνοτρόφος, η μάντρα του ήταν στην περιοχή Καλόγερος, στα ορεινά της Κασταμονίτσας.
Μέλος της Εθνικής Αντίστασης, με μεγάλη δράση), στην αγγαρεία, ήτανε μαζί με τσι δικούς μας. Και λέει ο Σηφογιάννης στσι δικούς μας πως μπορούμε να μετρήσομε τα βαρέλια με τσι βενζίνες, πόσα βαρέλια υπάρχουνε στο χωράφι. Ο πατέρας μου ο Λεωνίδας του’πε ότι το κοπέλι μου, ο Γιάννης, πάει στο σκολειό και μπορεί να τα μετρήσει. Με ξανοίγει ο Σηφογιάννης και λέει ντα μπορεί να μετρήσει κιονέ το κοπέλι; Ναι μπορεί λέει ο πατέρας μου.
Και με φωνάζει ο πατέρας μου και λέει, Γιαννιό πήγαινε να μετρήσεις τα βαρέλια και να μας ε πεις πόσα είναι. Και μου λέει να πάω χωρίς να καταλάβουνε οι γερμανοί ήντα κάνω. Ήτανε ένας γερμανός σκοπός με τουφέκι και τα πρόσεχε. Και πάω εγώ και πήδουνα απάνω στα βαρέλια, κι έκανα πως ήπαιζα. Και εγέλανε ο σκοπός. Και μετρώ τσι σειρές, πόσα βαρέλια έχει κάθε σειρά. Στο σκολειό ήμουνε καλός στην αριθμητική. Το’λεγε και ο δάσκαλος.
Και γυρίζω και λέω του πατέρα μου τα βαρέλια. Κι αυτός φωνάζει το Σηφογιάννη και του λέει ότι το κοπέλι εμέτρησε, δε θυμούμαι πόσα βαρέλια. Και μετά από μερικές μέρες έρχουνται αεροπλάνα και βομβαρδίζουνε το αεροδρόμιο.
Κι εγίνηκε κι ένα σαμποτάζ. Έμαθα μετά την κατοχή ότι ο Σηφογιάννης ήτανε στην Αντίσταση κι ότι υπήρχε κι ένας ασύρματος στη μάντρα του κι από εκεί εδίνανε τσι πληροφορίες. Κι ήρθε και ο Κίμωνας του Ξηρούχη (σημ.: Κίμωνας Ζωγραφάκης του Γεωργίου ή Ξηρούχη. Μέλος της Εθνικής Αντίστασης, συμμετείχε στα σαμποτάζ του αεροδρομίου Καστελλίου στις 10 Ιουνίου 1942 αλλά και στις 4-5 Ιουλίου 1943), με Εγγλέζους κι εκάψανε το αεροδρόμιο…».
(Ιωάννης Σαριδάκης του Λεωνίδα από το χωριό Πατσίδερος και ημερομηνία συζήτησης η 6η Μαρτίου 2017).
Επιχειρησιακή ικανότητα αεροδρομίου Καστελλίου
Το πρώτο τρίμηνο του 1942, το πολεμικό αεροδρόμιο Καστελλίου ήταν έτοιμο να υποδεχτεί τα γερμανικά αεροπλάνα. Έγινε πλήρως επιχειρησιακό, με πολλαπλές καθημερινές πτήσεις και τοποθετήθηκε Διοικητής ο Ταγματάρχης Τροστ. Στο πολεμικό αεροδρόμιο Καστελλίου:
-Βομβαρδιστικά αεροσκάφη των Γερμανών επιχειρούσαν καθημερινά από το Καστέλλι προς το μέτωπο της Αφρικής.
-Μεταγωγικά γερμανικά αεροσκάφη πετούσαν στη Μέση Ανατολή μεταφέροντας εφόδια, νερό, οτιδήποτε ήταν απαραίτητο στους κατακτητές και επέστρεφαν στο Καστέλλι με τραυματισμένους στρατιώτες από τις σφοδρές μάχες της ερήμου.
-Κατασκοπευτικά αεροπλάνα Ju 86 της μονάδας 2(F) 123 πετούσαν από το αεροδρόμιο Καστελλίου σε ύψος 14.000 ποδών, όπου κανένα συμμαχικό αεροπλάνο δεν μπορούσε να φτάσει. Τα αεροσκάφη αυτά χρησιμοποιούσαν ειδικό καύσιμο που φυλασσόταν στις αποθήκες καυσίμων του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδος και έκαναν λήψη αεροφωτογραφιών όλων των λιμανιών της Μεσογείου. Οι κασέτες με τις αεροφωτογραφίες έφταναν στο Καστέλλι με τα ίδια αεροπλάνα και αφού γίνονταν επεξεργασία από ειδικούς στο επιταγμένο Γυμνάσιο Καστελλίου, τα αποτελέσματα στέλνονταν στους αρμόδιους αξιωματικούς στη Γερμανία και στη Ρώμη.
–Στον αεροδιάδρομο και στις εγκαταστάσεις του Καστελλίου μεταστάθμευαν αρκετά αεροπλάνα για επισκευές.
-Από το αεροδρόμιο Καστελλίου γίνονταν αρκετές επιδρομές των Γερμανών προς τα νησιά του Αιγαίου και κυρίως προς τα Δωδεκάνησα.
-Το ίδιο αεροδρόμιο εξυπηρετούσε και τις Ιταλικές δυνάμεις Κατοχής του νομού Λασιθίου. Καθημερινά το προσέγγιζαν (μέχρι το Φθινόπωρο του 1943), δεκάδες Ιταλικά αεροπλάνα.
–Τέλος, γερμανικά καταδιωκτικά αεροσκάφη απογειώνονταν από το Καστέλλι και κατεδίωκαν τα συμμαχικά βομβαρδιστικά που έφταναν στην πεδιάδα του Καστελλίου φορτωμένα με βόμβες. H δραστηριότητα του αεροδρομίου Καστελλίου ήταν γνωστή στο Συμμαχικό Στρατηγείο το οποίο αντιδρούσε με βομβαρδισμούς και σαμποτάζ. Οι βομβαρδισμοί του αεροδρομίου Καστελλίου ήταν συχνοί, πολλές φορές και καθημερινοί. Οι περισσότεροι όμως νυχτερινοί.
Τα συμμαχικά αεροπλάνα έφταναν πάνω από την πεδιάδα του Καστελλίου και άφηναν τις βόμβες τους. Επειδή όμως οι πιλότοι δε γνώριζαν την περιοχή και τα αντιαεροπορικά πυρά σχημάτιζαν ένα αδιαπέραστο τείχος, δεκάδες συμμαχικές βόμβες ρίχνονταν στα γύρω του αεροδρομίου χωριά με τραγικά αποτελέσματα. Πολλοί κάτοικοι σκοτώθηκαν ή τραυματίστηκαν από τους συμμαχικούς βομβαρδισμούς στη διάρκεια των ετών 1942-1944. Πολλά κτήρια, σπίτια, σχολεία, εκκλησίες, έπαθαν ανεπανόρθωτες ζημιές. Εκατοντάδες οικόσιτα ζώα, αγελάδες, πρόβατα, κατσίκες, άλογα, σκοτώθηκαν βόσκοντας στα λιβάδια.
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου Πεδιάδος