Ένα ζήτημα που απασχολεί έντονα τον τελευταίο καιρό την επικαιρότητα είναι το τραγικό γεγονός μιας ακόμη γυναικοκτονίας. Ένα γεγονός που δυστυχώς δεν είναι μεμονωμένο, αλλά έρχεται να τοποθετηθεί σε μια σειρά εγκλημάτων με θύματα γυναίκες. Υπάρχουν ασφαλώς πολλοί λόγοι για τους οποίους ως κοινωνία αντιμετωπίζουμε τέτοιου είδους φαινόμενα. Η πτυχή στην οποία θα σταθώ στο παρόν κείμενο είναι η έννοια και ο ρόλος που εντέλει επιτελούν οι στέρεες και τυπικές αντιλήψεις που ως κοινωνία κουβαλάμε από το αιώνιο χθες και πώς αυτές τυχόν επηρεάζουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την θέση της γυναίκας στο σημερινό κοινωνικόπεριβάλλον.
Τι είναι όμως τα κοινωνικά στερεότυπα; Πρόκειται για τυποποιημένες θετικές ή αρνητικές κοινωνικές αντιλήψεις γύρω από ρόλους και τρόπους συμπεριφοράς που χαρακτηρίζουν το “σωστό” και το “λάθος”, χωρίς όμως να είναι απαραίτητα και η ρεαλιστικά “σωστή” και “λάθος” συμπεριφορά. Ασφαλώς και όλες αυτές οι παγιωμένες πεποιθήσεις δεν είναι λάθος ή αναγκαστικά κακές. Αρκετές όμως από αυτές, όπως κάποιες που θα δούμε παρακάτω, δημιουργούν διαχωρισμούς ακόμη και καταναγκασμούς, γιατί απλώς «έτσι πρέπει».
Ενδεικτικά παραδείγματα φράσεων που υπακούουν σε κοινωνικά στερεότυπα και υποτιμούν τη θέση της γυναίκας είναι: «Οι γυναίκες πρέπει να μαγειρεύουν για τον σύντροφό τους και να κάνουν γενικά τις δουλειές του σπιτιού», «Γυναίκα οδηγός, τι περιμένεις;», «Το ασθενές φύλο», «Οι γυναίκες ψάχνουν έναν σύντροφο που θα τις αποκαταστήσει οικονομικά», «Κορίτσι για σπίτι», «Πώς ντύνεσαι έτσι, κορίτσι πράμα;», «Είναι εύκολη». Αυτές είναι κάποιες από τις εκατοντάδες φράσεις που θα μπορούσαμε να παραθέσουμε ώστε να δείξουμε πως μόνοι μας ασπαζόμαστε πολλές φορές δοξασίες που είναι μη ρεαλιστικές και υποτιμητικές για τις γυναίκες. Τα στερεότυπα σχετικά με τις γυναίκες προέρχονται, αλλά και είναι η πηγή, βαθιά ριζωμένων συμπεριφορών, αξιών, κανόνων και προκαταλήψεων κατά των γυναικών.
Χρησιμοποιούνται για να δικαιολογήσουν και να συντηρήσουν τις ιστορικές σχέσεις εξουσίας των ανδρών επί των γυναικών, καθώς και τις σεξιστικές συμπεριφορές που εμποδίζουν την πρόοδο των γυναικών.
Από την άλλη, αντίστοιχες κοινωνικές δοξασίες υπάρχουν και για τους άνδρες, που τους καλούν να ακολουθήσουν ένα σκληρό και απαρχαιωμένο παρελθοντικό πρότυπο συμπεριφοράς, που επίσης λειτουργεί αρνητικά στη σχέση των δύο φύλων.
Στερεοτυπικά παραδείγματα όπως: «Οι άντρες δεν κλαίνε», «Οι άντρες δεν πρέπει να δείχνουν τα συναισθήματά τους», «Οι άντρες είναι κουβαλητές και οι γυναίκες φροντίζουν το σπίτι», «Μετά τα πενήντα η γυναίκα χάνει την γοητεία της, ο άντρας αντιθέτως μπορεί να είναι ελκυστικός μέχρι τα βαθιά γεράματα», «Οι άντρες είναι από τη φύση τους πολυγαμικοί και δεν γίνεται να μείνουν “πιστοί” σε μια γυναίκα. Οι γυναίκες είναι από την φύση τους μονογαμικές και πιστές», «Ο πατέρας που μένει σπίτι από επιλογή του να φροντίζει τα παιδιά όταν δουλεύει η γυναίκα είναι προβληματικός, γυναικωτός, τεμπέλης κ.λπ.».
Τα παραπάνω λοιπόν μας δείχνουν ένα συγκεκριμένο μοτίβο συμπεριφοράς, στο οποίο οι ρόλοι των φύλων είναι διακριτοί και συγκεκριμένοι και το κυριότερο, η θέση της γυναίκας τοποθετείται κοινωνικά σε πολύ συγκεκριμένα πλαίσια. Ο κοινωνικός περίγυρος, ο ρόλος του πατέρα στην οικογένεια, το σχολείο, οι γονείς μας, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης και πλέον τα κοινωνικά δίκτυα, αλλά και κάποιες μορφές «τέχνης», όπως η μουσική τραπ, άμεσα, έμμεσα ή υποδόρια καταδεικνύουν έναν συγκεκριμένο τρόπο ζωής που υποβιβάζει τις γυναίκες.
Ο ανόητος άνθρωπος, έλεγε ο Ηράκλειτος, τρομάζει με κάθε λόγο που ακούει. Έτσι λοιπόν, όταν έχουμε πνευματικά νωθρούς ανθρώπους τους βρίσκουμε να βολεύονται μέσα στην ασφάλεια των παραδοσιακών (μεροληπτικών) αντιλήψεων και να απορρίπτουν οτιδήποτε έρχεται σε αντίθεση με αυτές. Η κοινωνία μας λοιπόν που δεν μετατοπίζεται από τις αρνητικές σταθερές της, δυσκολεύεται να αντιμετωπίσει νοσηρά φαινόμενα και εγκληματικές ενέργειες σε βάρος των γυναικών όπως η ενδοοικογενειακή βία και η κάθε μορφής κακοποιητική συμπεριφορά. Πώς μπορούμε να βελτιώσουμε τις αντιλήψεις που έχουμε για τους άλλους;
Παρόλο που τα στερεότυπα αλλάζουν δύσκολα, οι άνθρωποι τα διατηρούν ακόμη και όταν έρθουν αντιμέτωποι με αποδείξεις που τα ανατρέπουν. Ωστόσο, οι άνθρωποι μπορούν να μάθουν να προχωρούν ένα βήμα πιο μακριά από τα στερεότυπα και να σχηματίσουν μία πιο ρεαλιστική εντύπωση για τους άλλους, αλλά και να αξιολογούν την ορθότητα των προσωπικών τους αντιλήψεων. Ορισμένοι τρόποι για να επιτευχθεί αυτή η θετική αλλαγή είναι οι παρακάτω:
1. Αναζήτηση περισσότερων πληροφοριών για το άτομο.
Ο καλύτερος τρόπος για τη συγκέντρωση πληροφοριών σχετικά με έναν άνθρωπο είναι η προσωπική επικοινωνία μαζί του. Μόνο μέσω της συζήτησης με τους άλλους ανθρώπους μπορούμε πραγματικά να τους μάθουμε, έτσι ώστε να μην λειτουργούμε βάσει των στερεοτύπων μας.
2. Αμφισβήτηση της ακρίβειας της εντύπωσης που έχουμε σχηματίσει για μια κοινωνική ομάδα.
Πολλοί άνθρωποι επιμένουν σε μια αρνητική εντύπωση χωρίς να βασίζονται σε ακριβή στοιχεία ή στην πραγματικότητα, αλλά λόγω στερεοτύπων ή προκατάληψης απλώς έχουν κάποια γενική εντύπωση και σύμφωνα με αυτήν συμπεριφέρονται. Είναι σημαντικό, κάθε άνθρωπος που σκέφτεται έτσι, να προσπαθεί να δεχθεί ότι μπορεί να κάνει και λάθος, οπότε και θα είναι «ανοιχτός» και χωρίς προκαταλήψεις για να γνωρίσει πραγματικά κάποιον άλλον.
3. Αποδοχή της πραγματικότητας, ότι οι εντυπώσεις που σχηματίζουμε για τους ανθρώπους θα πρέπει με τον καιρό να αλλάζουν.
Η προσκόλληση σε απόψεις απαρχαιωμένες, ενώ είναι φανερό ότι αυτές δεν ισχύουν, δημιουργεί σοβαρά εμπόδια στην επικοινωνία με τους άλλους ανθρώπους. Η παραδοχή από το άτομο ότι τελικά είναι λανθασμένες οι αντιλήψεις που είχε για καιρό σχηματίσει είναι μια αρχή για την αποκατάσταση της επικοινωνίας και την απαλλαγή από διαιωνιζόμενες προκαταλήψεις.
Τα παραπάνω μπορεί να βοηθήσουν στον επαναπροσδιορισμό κάποιων σκέψεων που μπορεί λανθασμένα να έχουμε σχηματίσει για κάποια άτομα βασιζόμενοι σε γενικευμένες αντιλήψεις που δε στηρίζονται στην πραγματικότητα. Μπορούν λοιπόν να συμβάλουν στην αλλαγή αυτής της κατάστασης και στη δημιουργία αληθινών σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων, ανεξαρτήτως φύλου, ηλικίας, εμφάνισης και άλλων χαρακτηριστικών.
Η εμπέδωση του δικαιώματος στην αυτοδιάθεση είναι ο βασικότερος άξονας που πρέπει να κινείται η κοινωνία μας.
* Ο Αντώνης Καρανικολής είναι Πολιτικός Επιστήμονας