Η σημαία του Καναδά έχει ένα πλατανόφυλλο, άλλων χωρών θρησκευτικά σύμβολα και άλλων σπαθιά. Σε 30 χρόνια ζωής στο εξωτερικό δεν μου ζητήθηκε ποτέ να ορκιστώ, ακόμα και όταν μου δόθηκε νέα υπηκοότητα. Δεν μπορώ να θυμηθώ πόσες φορές ορκίστηκα στην Ελλάδα.
Ο ομιλητής σε μια Δαρβινική Δευτέρα δεν άφησε καμιά αμφιβολία για το πόσο απαραίτητες είναι οι μεγάλες τράπεζες DNA για μια εξατομικευμένη και ταυτόχρονα παγκοσμιοποιημένη ιατρική. Ύστερα από αυτό ρώτησα πόσοι από το ακροατήριο θα κατέθεταν το DNA τους σε μια τέτοια τράπεζα. Αυτοί που σήκωσαν το χέρι αποτελούσαν μειονότητα. Σε μια παρόμοια περίπτωση σε χώρα της δυτικής Ευρώπης το ποσοστό ήταν 80%.
Υπάρχει κάτι κοινό στις τρεις περιπτώσεις: καχυποψία, ανασφάλεια, εσωστρέφεια. Ως άτομα, πάψαμε να βλέπουμε ως προσβολή το ότι μας ζητείται κάθε στιγμή να αποδείξουμε την ειλικρίνεια μας. Το τεκμήριο της αθωότητας (ο κατηγορούμενος είναι αθώος μέχρι να αποδειχθεί ένοχος) δεν είναι μόνο για τα δικαστήρια. Ισχύει (θα πρέπει να ισχύει) και στις μεταξύ μας σχέσεις, που σημαίνει ότι πρέπει να έχουμε ως αρχή ότι αυτός με τον οποίον συνομιλούμε και συναλλασσόμαστε εμφορείται από καλή διάθεση.
Ασφαλώς θα υπάρξουν περιπτώσεις που αυτή η αρχή θα μας βγει ξινή. Όμως κοινωνιολόγοι και οικονομολόγοι μάς λένε ότι η αρχή ισχύει στατιστικά. Άλλωστε το βλέπουμε οι ίδιοι. Όταν άνοιξαν τα πρώτα σουπερμάρκετ στην Ελλάδα υπήρχε η εντύπωση ότι δεν θα πιάσουν επειδή ο Έλληνας θα έβαζε περισσότερα στις τσέπες του παρά στο καλάθι.
Τα σουπερμάρκετ έπιασαν όχι μόνο επειδή ο μέσος Έλληνας δεν κλέβει αλλά και επειδή η οποιαδήποτε ζημιά από την κλοπή υπερφαλαγγίζεται από το κέρδος της μαζικής πώλησης. Η γενεσιουργός δύναμη της εμπιστοσύνης και, αντίστοιχα, η φθοροποιός δύναμη της καχυποψίας έχουν βαθιές ρίζες στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού. Το βιβλίο του Χαράρι Sapiens αποτελεί έξοχο ανάγνωσμα πάνω σ’ αυτό το θέμα.
Θα αναφέρω μόνο ένα κοινότατο παράδειγμα. Κάθε φορά που πληρώνετε και πληρωνόσαστε, κάνετε μια ομολογία εμπιστοσύνης. Δίνετε αγαθά ή υπηρεσίες και εισπράττετε χαρτί. Γνωρίζετε ότι το χαρτί μπορεί να χάσει την αξία του, όμως συναλλάσσεσθε σε χρήμα. Το σύστημα δουλεύει: η εμπιστοσύνη είναι εκ των ων ουκ άνευ.
Σε τελική ανάλυση η δύναμη της εμπιστοσύνης έγκειται στο γεγονός ότι υπάρχουν μόνο λίγα κοινά αγαθά για όλους μας: ο ήλιος, η γη, ο αέρας. Τα θεωρούμε δεδομένα και ανεξάντλητα, αλλά τώρα συνειδητοποιούμε ότι η ανθρώπινη απληστία μπορεί να τα καταβροχθίσει. Οπότε μας μένει μόνο ένα άλλο κοινό αγαθό, άυλο και πολύτιμο: το μέλλον. Τόσο η καχυποψία όσο και η εμπιστοσύνη εμπεριέχουν το μέλλον, με απαισιοδοξία η πρώτη, με αισιοδοξία η δεύτερη.
Το βλέμμα προς το μέλλον υπερβαίνει το άτομο, απαιτεί κοινωνική αντιμετώπιση, απαιτεί μια εμπιστοσύνη πολύ πιο σημαντική από την εμπιστοσύνη που πρέπει να χαρακτηρίζει τις ατομικές μας πράξεις. Κακό το να μην έχει εμπιστοσύνη ό ένας στον άλλον, ασυγκρίτως χειρότερο το να μην έχουμε όλοι μαζί εμπιστοσύνη στους θεσμούς. Η καχυποψία οδηγεί σε άρνηση συνεργασίας, διαιρέσεις και, τελικά, σε εχθρότητες.
Θέλεις μια θρυμματισμένη κοινωνία; Σπείρε την καχυποψία. Θέλεις μια χώρα κλεισμένη στο καβούκι της; Δημιούργησε υποθετικούς εχθρούς. Έτσι θα την κάνεις «υπερήφανη». Εθνική υπερηφάνεια σκόρπιζαν με τη σέσουλα ο Εμβέρ Χότζα και ο Νικολάε Τσαουσέσκου. Αυτοί από τα αριστερά. Σήμερα οι άνεμοι της εθνικής υπερηφάνειας και ανωτερότητας πνέουν από την άλλη κατεύθυνση (τα αντίθετα έλκονται και ταυτίζονται, είναι διαφορετικά μόνο κατ’ όνομα). Τα κύματά τους χτυπούν και τις δυο ακτές του Ατλαντικού.
Εθνική υπερηφάνεια, δηλαδή καχυποψία και συνεπώς στροφή προς τα μέσα και εχθρότητα προς τα έξω, έχουμε στο Brexit με όλες τις ολέθριες συνέπειες για την Ευρώπη και περισσότερο για την Ελλάδα, που δεν έχει άλλο μέλλον παρά μόνο ως μέλος της Ευρώπης. Εθνική υπερηφάνεια και όλα τα παρεπόμενα ψήφισαν οι ΗΠΑ το 2016. Ποτέ οι διάφοροι «ισμοί» (σκεφτείτε κάποια αφηρημένα ουσιαστικά, κυρίως από το χώρο της πολιτικής και της ιδεολογίας, που καταλήγουν σε «ισμός» και θα καταλάβετε τι εννοώ) δεν ήταν τόσο επικίνδυνοι όσο σήμερα.
Ο χρόνος που μπήκε θα δοκιμάσει τις αντοχές μας ενάντια στη διαίρεση και την πίστη μας στην πολυ-πολιτισμικότητα και στο ότι ο άνθρωπος δεν έχει μέλλον παρά μόνο ως πολίτης του πλανήτη και ο πλανήτης μας δεν έχει μέλλον παρά μόνο ως ένα μεγάλο χωριό. Συνεργασία και συνύπαρξη απαιτούν εμπιστοσύνη του ενός προς τον άλλον και όλων μαζί προς το σύνολο. Κάνετε μια υπόσχεση στον εαυτό σας για το νέο έτος: να απαλλαγείτε από κάθε «ισμό».
* Ο Λευτέρης Ζούρος είναι ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης, αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών