Βρισκόμαστε στα τέλη Ιουνίου του 1941. Δεν έφτανε ο πόλεμος, η πείνα και η δυστυχία των ανθρώπων, οι πυρπολήσεις χωριών, η ερήμωση της υπαίθρου, οι ομαδικές εκτελέσεις αθώων, ο ευτελισμός κάθε πράγματος, είχαμε και τη φάλαγγα εργασίας!
Πολλές είναι οι πληροφορίες που προέρχονται από το πλούσιο αρχειακό υλικό που διασώσαμε, ως υπάλληλοι της Βικελαίας Βιβλιοθήκης, πριν είκοσι οκτώ χρόνια περίπου. Ένα σπάνιο υλικό ιστορικής σημασίας, που βρισκόταν στις αποθήκες του Δήμου Ηρακλείου, στο Στόμιο, στη σημερινή παραλιακή Ηρακλείου. Θυμάμαι τότε τους συναδέλφους μου στη Βικελαία Βιβλιοθήκη, με τι μεράκι και προσοχή το συλλέξαμε και το τακτοποιήσαμε, κάτω από την καθοδήγηση του Νίκου Γιανναδάκη και του Ανδρέα Σαββάκη τα πολύτιμα αυτά ιστορικά έγγραφα, τον Γιάννη Αλεξανδράκη, τον Στέφανο Γρατσέα, τον Νίκο Φανουράκη και φυσικά την αφεντιά μου.
Άλλες εκείνες οι εποχές. Ένα λοιπόν από τα έγγραφα αυτού του αρχείου του Δήμου Ηρακλείου θα μας απασχολήσει σήμερα. Το έγγραφο αυτό απευθύνεται στον Δήμο Ηρακλείου και προέρχεται από τη Νομαρχία Ηρακλείου. Φέρει αριθμό πρωτοκόλλου 536 και ημερομηνία 29-6-1941. Είναι μία απόφαση την οποία υπογράφει ο τότε νομάρχης Ηρακλείου Ιωάννης Τσατσαρωνάκης. Ας δούμε όμως το περιεχόμενο αυτής της απόφασης:
“Εντολή του εντεταλμένου του Στρατιωτικού Διοικητού Ηρακλείου, διατάσσομεν τα κάτωθι και αξιούμεν την ακριβή εκτέλεση τούτων.
Καταρτίζομεν φάλαγγα εργασίας του Δήμου Ηρακλείου και των κοινοτήτων του νομού.
Η δύναμις της φάλαγγος απαρτίζεται από τους άρρενας κατοίκους του Δήμου και των κοινοτήτων ανεξαρτήτως επαγγέλματος, εγγεγραμμένων ή μη στα Δημοτολόγια του Δήμου και των κοινοτήτων από ηλικίας 14 έως 55 ετών. Εξαιρούνται από την εργασία αυτή:
Οι κληρικοί, οι δημόσιοι υπάλληλοι για τους οποίους θα ληφθεί ειδική μέριμνα και οι ανίκανοι για εργασία όπως και τελείως άποροι. Πιστοποιητικά ανικανότητας θα χορηγούνται από τον Αστίατρο κ. Κασάπη, αλλά και από τους κοινοτικούς ιατρούς. Όσοι δεν μπορούσαν να εργαστούν, προσκομίζοντες τα ως άνω πιστοποιητικά θέλωσι καταβάλει δραχμάς 130 ημερησίως εις το Δημοτικόν και κοινοτικά ταμεία μέχρι της επόμενης, διαφορετικά θα τιμωρούνται από τας γερμανικάς Αρχάς με φυλάκιση, λόγω αρνήσεως εργασίας ή λόγω σαμποτάζ.
Οδηγοί της φάλαγγος εργασίας θα ορίζονται μηχανικοί δημοσίων έργων ή Νομικών προσώπων ή και ιδιώται, στους οποίους θα παραδίδεται το πρόγραμμα της προς εκτέλεσιν εργασίας”. Και συνεχίζει η απόφαση:
“Προς τούτο καλούμεν δια την 1ην Ιουλίου 1941 και ώραν 7π.μ. εις τον περίβολον πλατείας Ελευθερίας, άπαντας τους κατοίκους του Δήμου Ηρακλείου εγγεγραμμένους ή μη εις τα Δημοτολόγια των οποίων το επίθετο άρχεται από τα ψηφία Α και Β, προς εκτέλεσιν ημερομισθίων δια την 1ην και 2αν Ιουλίου”.
Κατά τον ίδιο τρόπο με αλφαβητική σειρά καλούνταν όλοι, όσοι μπορούσαν να δουλέψουν και φυσικά όσοι δεν εξαιρούνταν.
Οι ώρες εργασίας καθορίζονταν από τις 7π.μ. μέχρι την 12η μεσημβινή και από τις 2.00.μ.μ. μέχρι τις 4.00μ.μ.
Για τους εργαζόμενους συντάσσονται καταστάσεις με τις οποίες είναι δυνατός ο έλεγχος της γενόμενης εργασίας και για το λόγο αυτό ο κάθε πολίτης εφοδιαζόταν με ειδικό πιστοποιητικό, από τον αρμόδιο δήμαρχο ή πρόεδρο της κοινότητας, στο οποίο φαινόταν ότι εκτελέστηκε απ’ αυτόν η υποχρεωτική εργασία των οκτώ εβδομάδων. Οι εργαζόμενοι βέβαια ήταν υποχρεωμένοι να κρατούν τα εργαλεία, τα οποία αφορούσαν στην εργασία που έπρεπε να εκτελέσει ο καθένας. Την εργασία τώρα που έπρεπε να εκτελέσουν και σχετικά τον προγραμματισμό της για την πόλη του Ηρακλείου την καθόριζε ο δήμαρχος, για τις κωμοπόλεις και τα χωριά βέβαια την καθόριζαν οι κοινοτάρχες με τα κοινοτικά σους συμβούλια. Σημείο αναφοράς βέβαια ήταν η Νομαρχία, η οποία έπρεπε να υποβάλλει τις σχετικές πράξεις που καθόριζαν την εκτέλεση της εργασίας αφενός και αφετέρου τα εκτελεσόμενα έργα. Πάντως προείχαν οι κατασκευές και οι επιδιορθώσεις κοινοτικών δρόμων, πλατειών, υδραγωγείων.
Τι ήταν όμως η φάλαγγα εργασίας; Ήταν μια ομάδα ατόμων που προερχόταν από το 10% του πληθυσμού των χωριών ή των πόλεων. Για τον λόγο αυτό οι Γερμανοί είχαν κάνει απογραφή, για να γνωρίζουν τον πληθυσμό. Αυτή η ομάδα προοριζόταν για τα καταναγκαστικά έργα.
Τα καταναγκαστικά έργα αποτελούσαν ποινή που ίσχυε άλλοτε. Σύμφωνα με την ποινή αυτή οι καταδικαζόμενοι σε εγκληματικές ποινές υποβάλλονταν σιδηροδέσμιοι σε βαρύτατα έργα όπως σε λατομεία, ορυχεία ακόμα και σε γαλέρες ως πληρώματα, φυσικά κατώτατα.
Από λαϊκής πλευράς υπήρχε η ονομασία “κάτεργα”, ένας όρος που αφορούσε στη συντομία του επίσημου όρου “καταναγκαστικά έργα” δηλαδή κατ’ έργα”= κάτεργα.
Καταναγκαστικά έργα λοιπόν, καταναγκαστική εργασία! Μια μέθοδος σωφρονισμού και φυσικά πολιτικής διαπαιδαγώγησης την οποία γνώρισε ο τόπος μας και οι άνθρωποι στη χειρότερή της μορφή. Σίγουρα τέτοιες αποστολές αποφάσεων, άλλων εποχών, δεν ήταν και οι πιο ευχάριστες για τους αποδέκτες… Βαριά και σκληρά εκείνα τα λόγια: “Καταρτίζομεν φάλαγγα εργασίας…”.