Στις 22 Αυγούστου 1944, ο Διοικητής του Φρουρίου Κρήτης Στρατηγός Μίλερ, με το αφήγημα των αντιποίνων για την απαγωγή του Στρατηγού Κράιπε τον Απρίλιο του 1944, διατάζει την κύκλωση, σύλληψη και εκτέλεση των ανδρών καθώς και την ισοπέδωση και ανατίναξη εφτά χωριών της επαρχίας Αμαρίου και τριών χωριών της επαρχίας Αγίου Βασιλείου.
Γερακάρι, Γουργούθοι, Καρδάκι, Σμιλές, Βρύσες, Δρυγιές, Άνω Μέρος, Κρύα Βρύση, Σαχτούρια και Κοξαρέ, ήταν τα χωριά που αφού λεηλατήθηκαν, πυρπολήθηκαν και ανατινάχτηκαν, χωρίς να εξαιρεθούν σχολεία και εκκλησίες. Δεκάδες πατριώτες εκτελέστηκαν, μεταξύ τους και ανήμποροι ηλικιωμένοι και γυναίκες, αρπάχτηκαν όλα τα οικόσιτα ζώα, καταστράφηκαν στάβλοι, (ακόμη και τα μελίσσια των κατοίκων). Είναι φριχτά όσα εκτυλίχτηκαν από τον βάρβαρο φασιστικό στρατό στα παραπάνω χωριά, από τις 22 ως τις 25 Αυγούστου 1944.
Μετά τις επιχειρήσεις, στις 25 Αυγούστου 1944, ο Μίλερ με γνωστοποίησή του που δημοσιεύεται στις εφημερίδες «Παρατηρητής» Χανίων και «Κρητικός Κήρυξ» Ηρακλείου, «εξηγεί;» τη στάση του στρατού κατοχής στα ανοσιουργήματα που προηγήθηκαν στα παραπάνω χωριά. Συγκεκριμένα, η γνωστοποίηση του Μίλερ αναφέρει τα εξής:
«ΓΝΩΣΤΟΠΟΙΗΣΙΣ, 25 Αυγούστου 1944
Κατά μήνα Απρίλιο 1944 απήχθη ο Γερμανός Στρατηγός Κράιπε από ένα Αγγλικόν Κομμάντο με την υποστήριξη Ελλήνων συμμοριτών. Ο Διοικητής φρουρίου Κρήτης είχε ζητήσει από ολόκληρο τον πληθυσμόν δια προκηρύξεων και ανακοινώσεων να βοηθήσει αυτός τις ανακρίσεις προς ανακάλυψιν των δραστών.
Η πρόσκλησις όμως αυτή έμεινε άνευ αποτελέσματος. Τώρα έγινε γνωστή κατόπιν λεπτομερών ανακρίσεων η ανακριβής οδός της αρπαγής του ως είρηται Στρατηγού. Απεδείχθη ότι το Αγγλικόν Κομμάντο δεν ενισχύθη μόνον από συμμορίτας Έλληνας, αλλά και από τον πληθυσμόν των χωριών Ανώγεια, Γερακάρι, Γουργούθι, Βρύσες, Άνω Μέρος, Κρύα Βρύση, Σαχτούρια πλησίον των οποίων τον απεμάκρυναν, όστις είναι εξ’ίσου ένοχος καθ’όσον ευρίσκετο εν πλήρει γνώσει της αποκρύψεώς του.
Τα χωριά ταύτα και οι κάτοικοι, επλήγησαν με την απειληθείσαν τιμωρίαν. Ο πληθυσμός ο ανόητος και παρασυρθείς εις την δυστυχίαν, ας ερωτήση εαυτόν εν όψει των φονευθέντων και τραυματιών και των ερειπίων, αν ήτο ορθόν να ακολουθήση τους Άγγλους εις το έργον των και να υποφέρη τόσον βαρειά
Ο ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ ΤΟΥ ΦΡΟΥΡΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ».
Αξίζει να τονιστεί σχολιάζοντας τη «γνωστοποίηση» του Μίλερ, ότι:
α) Οι Γερμανοί αξιωματούχοι μετά από τέσσερα χρόνια κατοχής, εξακολουθούν να αποκαλούν τους Κρήτες πατριώτες που αγωνίζονται για την ελευθερία τους ως συμμορίτες και
β) Η γερμανική αντικατασκοπεία, δεν μπόρεσε να εξακριβώσει παρά τις απέλπιδες προσπάθειες τη διαδρομή που ακολούθησαν οι απαγωγείς με τον Στρατηγό Κράιπε. Δεν πέρασαν ποτέ από τα χωριά του Κέδρους και του Αγίου Βασιλείου, όπως αναφέρει ο Μίλερ στη «γνωστοποίησή» του. Η καταστροφή επομένως των χωριών έγινε χωρίς αιτία και αφορμή και προστέθηκε στα βαριά εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας της ναζιστικής Γερμανίας.
Στις 23 Δεκεμβρίου 1950, ο Πάτρικ Λη Φέρμορ, (επικεφαλής της επιχείρησης απαγωγής του στρατηγού Κράιπε τον Απρίλιο του 1944), στέλνει επιστολή στον Δήμαρχο Ηρακλείου κ. Δημήτρη Χαλκιαδάκη. Η επιστολή βρίσκεται στο αρχείο του Μιχάλη Ακουμιανάκη και φυλάσσεται στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου (ΒΔΒΗ). Στην επιστολή του ο Πάτρικ Λη Φέρμορ, αναφέρεται στο ημερολόγιο του συνεργάτη του στην επιχείρηση της απαγωγής Στάνλεϋ Μος, όπου περιγράφονται με λεπτομέρειες τα γεγονότα. Στο ημερολόγιό του ο Στάνλευ Μος (κυκλοφόρησε αργότερα και ως βιβλίο), χρησιμοποιεί απαξιωτικούς χαρακτηρισμούς για τους Κρητικούς συνεργάτες του και ο Πάτρικ Λη Φέρμορ προσπαθεί να εξηγήσει και να δικαιολογήσει μέσω της επιστολής του τον Μος.
Στην επιστολή διαβάζουμε και μία σημανική παρατήρηση του Φέρμορ για το ολοκαύτωμα των χωριών του Κέδρους. Υποστηρίζει (αυτή είναι και η αλήθεια), ότι οι Γερμανοί χρησιμοποίησαν ως αφορμή την απαγωγή του Κράιπε για να ολοκαυτώσουν εφτά χωριά του Αμαρίου, (Γερακάρι, Γοργούθοι, Καρδάκι, Σμιλές, Βρύσες, Δρυγιές και Άνω Μέρος), καθώς και τρία χωριά της Επαρχίας Αγίου Βασιλείου, (Κρύα Βρύση, Σαχτούρια και Κοξαρέ), τον Αύγουστο του 1944, λίγο πριν τη σύμπτυξή τους στην «Οχυρά Θέση Χανίων». Οι υπογραμμίσεις στο κείμενο της επιστολής, είναι του ίδιου του Πάτρικ Λη Φέρμορ.
Ο επιμελητής του αρχείου του Μιχάλη Ακουμιανάκη, παραθέτει δύο μικρές σημειώσεις στην επιστολή του Πάτρικ Λη Φέρμορ προς τον Δήμαρχο Ηρακλείου, για τους ερευνητές της κατοχικής ιστορίας. Στην πρώτη σημείωση τονίζει:
Ο Άγγλος Ταγματάρχης κ. Πάτρικ Λη Φέρμορ, ο οποίος κατά την Γερμανικήν Κατοχήν έδρασεν εν Κρήτη μετά των ομάδων Εθνικής Αντιστάσεως, απηύθυνε προς τον κ. Δήμαρχον Ηρακλείου την κάτωθι επιστολήν.
Ακολουθεί το κείμενο της επιστολής του Πάτρικ Λη Φέρμορ:
«Κύριε Δήμαρχε,
Μπορώ να λάβω αυτήν την ευκαιρίαν δια να είπω δύο λέξεις περί ενός θέματος το οποίον μου επροξένησε μεγάλην δυσφορίαν; Αναφέρομαι εις την πρόσφατον μετάφρασιν και δημοσίευσιν του ημερολογίου του υποδιοικητού μου κατά την επιχείρησιν του Απριλίου 1944.
Δεν είχον ίδει το ημερολόγιον αυτό επί πέντε έτη κατά το οποίο απηγορεύετο η δημοσίευσις του από τας στρατιωτικάς αρχάς της Αγγλίας δια λόγους ασφαλείας. Εξεδήλωσα εις τον συγγραφέα τότε την διαφωνίαν μου επί πολλών σημείων του ημερολογίου του και από τότε – 1945 – μέχρι της δημοσιεύσεως του, δεν με συνεβουλεύθη. Όταν τελικώς είδε το φως της δημοσιότητος συνεμερίσθην τα αισθήματα, πολλών φίλων Κρητικών τα οποία εξεφράσθησαν εις τον καθημερινόν τύπον.
Ο κ. Μος έμεινε ολίγον καιρόν εις την Κρήτην. Γνωρίζω ότι λυπείται βαθειά δια την δυσαρέσκειαν την οποίαν επροξένησε το βιβλίον του εις την Κρήτην, δυσαρέσκεια η οποία εις πολλάς περιπτώσεις είναι το αποτέλεσμα αδεξίας μεταφράσεως, η οποία μετέβαλε ουσιωδώς τας εννοίας και τας πραγματικάς προθέσεις του πρωτοτύπου.
Αλλά θα σας ήμουν ευγνώμων κύριε Δήμαρχε εάν θα μπορούσατε να κάνετε γνωστόν ότι το ημερολόγιον αυτό δεν αντιπροσωπεύει κατ’ουδένα τρόπον τας γνώμας κανενός από τους υπολοίπους μας οι οποίοι είχαμε την τιμήν να πολεμήσωμεν παρά το πλευρόν των Κρητικών κατά τα σκοτεινά χρόνια της Γερμανικής κατοχής. Είμεθα όλοι απολύτως ενήμεροι της τεραστίας ανισότητος των κινδύνων που ανελήφθησαν υφ’ ημών των Άγγλων και των κινδύνων που ανελήφθησαν υπό των αδελφών μας εν όπλοις Κρητών.
Εμείς οι Βρετανοί δεν εριψοκινδυνεύσαμεν τίποτε περισσότερον από τα άτομά μας, ενώ οι Κρήτες σύμμαχοί μας εριψοκινδύνευσαν όχι μόνον τα άτομά των, αλλά την ζωήν ολοκλήρων των οικογενειών και χωριών των και την ζωήν όλων των συμπολιτών των. Δεν υπάρχει σύγκρισις μεταξύ των δύο.
Οι Κρητικοί όχι μόνον δεν ορρώδησαν ποτέ προ των τρομερών αυτών κινδύνων αλλά υπέμειναν τας σκληράς συνεπείας του αγώνος, με ηρωϊκήν καρτερίαν.
Δεν θα λησμονήσω ποτέ ότι ούτε μία λέξις μομφής δεν εξεφράσθη από έστω και έναν Κρητικόν δια την καταστροφήν, κατά το καλοκαίρι, των χωρίων των γενναίων Αμαριωτών και Ανωγειανών. Όλοι τους με εβεβαίωσαν ότι οι Γερμανοί εξεμεταλλεύθησαν την επιχείρησιν του Απριλίου 1944 ως μίαν πρόσθετον αφορμήν τρομοκρατίας προ της οπισθοχωρήσεως των προς τα Χανιώτικα.
Η Ιστορία της Κρητικής αντιστάσεως και η πιστή προσήλωσις εις την συμμαχίαν των Ελλήνων μετά της Βρετανικής Αυτοκρατορίας δια τον κοινόν αγώνα εις την κατεχομένην Κρήτην δεν έχει ακόμη εξιστορηθή. Είναι μία από τας πλέον λαμπράς σελίδας του δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου. Όλοι οι αξιωματικοί, υπαξιωματικοί και άνδρες οι οποίοι είχον την τιμήν να υπηρετήσουν εις την Κρήτην, κατά τα έτη αυτά, ενθυμούνται τους Κρήτας αδελφούς εν όπλοις όχι μόνον ως ανεκτιμήτους προσωπικούς φίλους με τους οποίους μας συνέδεσαν τα ίδια ιδανικά και οι κοινοί σκοποί του αγώνος.
Τους ενθυμούμεθα όχι μόνον με σεβασμόν αλλά και με απέραντην ευγνωμοσύνην και αγάπην.
23 Δεκεμβρίου 1950
ΠΑΤΡΙΚ –ΛΗ –ΦΕΡΜΟΡ».
Στη δεύτερη υποσημείωση, ο επιμελητής του αρχείου του Μιχάλη Ακουμιανάκη γράφει:
Ο κ. Λη Φέρμορ, δι’άλλης επιστολής εκφράζει τας θερμάς ευχαριστίας του προς τον Δήμον και το Δημοτικόν Συμβούλιον δια την γενομένην προς αυτόν τιμήν, της ανακηρύξεώς του ως επιτίμου Δημότου του Δήμου Ηρακλείου.
Για την καταστροφή των χωριών του Κέδρους και του Αγίου Βασιλείου από τους άντρες της Βέρμαχτ, ο λαϊκός ποιητής Ι. Ν. Τσαχάκης έγραψε το παρακάτω τραγούδι-ύμνο. Στην αντιγραφή του, διατηρήσαμε την ορθογραφία και τη σύνταξη του πρωτοτύπου.
´Το πένθος του Κέδρου
Το Κέδρος έχει καταχνιά το Κέδρος έχει μαύρα
γιατί δεν έχει πια χωριά μόνο του χάρου λαύρα.
Γύρω τριγύρω στα βουνά επτά χωριά καήκαν
σαράντα νιοι κάθε χωριού σφαγήκαν και καήκαν.
Εις το σαράντα τέσσερα στις είκοσι δυο Αυγούστου
την Τρίτην το ξημέρωμα γίνη το πράμα τούτο.
Τ’ αστέρια θαμπωθήκανε και διασκορπίσθη η Πούλια
…
Και τα σκυλιά ουρλιάζανε κι’ανατριχίλα πιάνη
μα πάλι απ’τ΄αγαθά χωριά κανείς δεν κακοβάνει
κι’ανύποπτα πρωί πρωί βρίσκονται κυκλωμένα
από βαρβάρους Γερμανούς θηρία αγριεμένα.
Ορμούνε μέσα στα χωριά σαν πεινασμένοι λύκοι
κι’ετρέμανε τ’ άψυχα κι’ ετρέμανε οι τοίχοι.
Άλλοι μαζεύουν πράματα να κλέψουν και να φάνε
κι’ άλλοι ανθρώπους έσπρωχναν εις το σχολειό να πάνε.
Αφού τους εμαζέψανε διαλέγουνε και κλειούνε
σαράντα νιους κάθε χωριού κι’ ευθύς τους εκτελούνε.
Δεν κελαηδούν πια τα πουλιά δεν τραγουδούν τ’αηδόνια
δεν έρχονται της Άνοιξης τα μαύρα χελιδόνια
να βρουν τα σπίτια τα όμορφα τ’αρχοντοκαμωμένα
να μπουν να κτίσουν τις φωλιές ως ήσαν μαθημένα.
Δεν γίνεται ξεφάντωσις γλέντια ούτε παρέα
από γερόντους σεβαστούς ούτε από νεολαία.
Μόνο κοράκια κάθονται πολύ καταραμένα
στα σκοτεινά ερείπια τα ολοματωμένα.
Κάθε διαβάτης που περνά φοβάται να περάση
από τους δρόμους των χωριών μην τύχη και χαλάση
τοίχος ψηλός που κρέμεται μαύρος ξεθωριασμένος
να βρη κι’ αυτός να ματωθή ως είναι μαθημένος.
Από τις βόμβες του εχθρού και από τους δυναμίτες
απού σκεπάζουν τα κορμιά της δοξασμένης Κρήτης
κι΄απογυρίζει και περνά ο διαβάτης άλλο δρόμο
κι’ εμπρός και πίσω του κυττά με φόβο και με τρόμο.
Μη μια καρδιά δεν σκέπτεται ούτε και δε λυπάται
άμα δε δουν τα μάτια του και τότε συλλογάται.
Να δη μες τα ερείπια μανάδες να θρηνούνε
κι’ άλλες να ξεσκαλίζουνε τίποτα για να βρούνε.
Τα τρόφιμα που ξέρανε πως είχανε στα σπίτια
και μόνο στάχτη βλέπουνε και δέρνουνε τα στήθια.
Ξένε διαβάτη πού’τυχε ο δρόμος να σε βγάλη
εις το Άνω Μέρος τ’ όμορφο μη τύχη κι’έλθης πάλι.
Διατί δεν θά΄βρης πια χαρά μήτε φιλοξενία
μόνο τα αχ και τα βαχ κι’άφθονη δυστυχία.
Προχώρησε μα μη σταθείς Βρύσες και Γερακάρι
γιατί κι’ αυτά τα κάψανε δεν έμεινε δοκάρι.
Δεν είναι πια όπως τά΄ξερες χωριά καμαρωμένα
με τα κρυγιά τους τα νερά κεράσια γινομένα.
Είναι το Κέδρος και θρηνεί σ’ ανατολή και δύση
για το χωριό την Κοξαρέ, Σαχτούρια, Κρύα Βρύση.
Κι’από το κλάμα το πολύ κι’ από τα μοιρολόγια
ο Ψηλορείτης του απαντά και δείχνει του τ’ Ανώγεια.
Κι’αυτά τ’Ανώγεια τα όμορφα που τάχα για καμάρι
που’ν τα Βοριζοκάμαρα Λοχριά Μαργαρικάρι ;
Τώρα μονάχα η ερημιά κι’η νέκρα τα πλακώνει
γιατί δεν κράζει πετεινός δεν κελαηδεί τ’αηδόνι.
Μα πάλι κάνω υπομονή και στέκω με καρτέρι
να πάρωμε εκδίκηση με το δικό μας χέρι.
Της Κρήτης τ’άγια χώματα τα αιματοβαμμένα
αφήκανε παραγγελιά χώρια εις τον καθένα.
Ανάθεμα στον Κρητικό ώσπου να ζη και το’χη
όπου κι αν δη το Γερμανό και δεν τόνε σκοτώση.
Εκάψασί μας τα χωριά χαλούν και τα σχολεία
χαλούνε βρύσες κι εκκλησές και τα Νεκροταφεία.
Ετοσονά βαρβαρισμό κανείς δεν τον θυμάται
στις ιστορίες τω Τουρκώ για να το διηγάται.
Νεκροί αθάνατες ψυχές που ήστε διασκορπισμένοι
στα σκοτεινά ερείπια θαμμένοι και καμμένοι.
Κάμετε αίτησι μαζί του χάρου να την πάτε
μα γερμανός είναι κι αυτός σκληρός και δεν λυπάται.
Να στείλλη ένα από σας ειδήσεις να μας φέρη
γιατί από μας τους ζωντανούς κανένας μας δεν ξέρει
τον τρόπο του θανάτου σας τον ύστερό σας λόγο
…
ίσως να θέτε εκδίκησι μα πάλι και αν δε θέτε
γιατί ο βάρβαρος εχθρός πολύ σκληρά εκδικιέται.
Σα σφάζομεν ένα απ’αυτούς πο μας 50 σφάζουν
κι’ ίσως την ησυχίαν σας να έλθουν να ταράζουν.
Όλοι μας περιμένουμε τον τρόπο μελετούμε
πολύ κοντά στους τάφους σας να τους εκδικηθούμε.
Τώρα ψηλά στον ουρανό που βρίσκονται οι ψυχές σας
μαζί με άλλους αδελφούς με τους προπάτορές σας.
Να σμίξετε όλοι μαζί για να μας συζητάτε
που ο καθένας από μας κλαίει και σας λυπάται.
Μα εσείς εσκοτωθήκατε με δόξα με θυσία
και τ’ όνομα σας θα γραφή στη νέα ιστορία
Που θα΄χει γράμματα χρυσά να λένε τους χαμούς σας
κι’ όλα τα κατορθώματα χώρια του καθενού σας.
Η ιστορία του Αρκαδιού και το είκοσι ένα
μπροστά σε τούτα τα χωριά τα ολοκαφτωμένα
μειώθηκε η αξία τους δεν είναι πια σαν πρώτα
επτά χωριά είναι στη σειρά που δεν ανοίγει πόρτα.
Στα κόκκαλά σας τα ιερά όρκο φρικτό θα δώσω
κεφάλι των κατακτητών στους τάφους να καρφώσω.
Τους άντρες που σκοτώσανε είσανε διαλεμένοι
κι’ όλο για την ελευθεριά έλεγαν οι καημένοι.
Τους άγγλους ερωτούσανε δεν θα’ρθη καμιά μέρα
που ν’ αναπνεύσωμεν και μεις ελευθεριάς αέρα.
Κι’οι Άγγλοι τους ελέγανε σιγά ο καιρός διαβαίνει
τη Νίκη θα την πάρωμεν το κέφι σας να γένη.
Πέστε στους Αγγλοαμερικανούς χρόνια πολλά να ζούνε
κι’ οπότε κάνουν πόλεμο πάντοτε να νικούνε.
Πάντα να βγαίνουν νικητές με τιμημένο στέμμα
γιατί κι’αυτοί πληρώσανε για το δικό μας αίμα.
Γονατιστοί στους τάφους σας προσφέρομε θυσία
κι’ευχόμεθα στον ύψιστον η μνήμη σας αιωνία.
Ι. Ν. Τσαχάκης».
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος