Πολλά και σημαντικά γεγονότα διαδραματίστηκαν από το 1941 ως το 1945 στο χωριό, με επιτάξεις σπιτιών, με τη μεταστάθμευση ενός όρχου βαρέων οχημάτων του πολεμικού αεροδρομίου Καστελλίου, με θανατηφόρα ατυχήματα λόγω της μεγάλης κίνησης των γερμανικών αυτοκινήτων, με συλλήψεις και εκτοπίσεις στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και εργασίας του Γ΄ Ράιχ, με το σαμποτάζ των καυσίμων των Αποστόλων, με τις λεηλασίες αγροτικών και κτηνοτροφικών προϊόντων των κατοίκων του χωριού, με τις δεκαπενταμερίες στα οχυρωματικά έργα του αεροδρομίου, με τους συχνούς συμμαχικούς βομβαρδισμούς.
Η πείνα και η εξαθλίωση απλώθηκε σε όλο το χωριό, η μαθητική διαρροή ήταν ο κανόνας των τεσσάρων χρόνων 1941-1945, ο φόβος και η απόγνωση διαγράφονταν στα χαρακτηριστικά των προσώπων των Αποστολιανών. Αυτό κράτησε από την 1η Ιουνίου 1941 ως τις 24 Σεπτεμβρίου 1944, όταν ο κατοχικός στρατός εγκατέλειψε την περιοχή και συμπτύχτηκε στην Οχυρά Θέση Χανίων και ένας καινούριος ήλιος της λευτεριάς απλώθηκε στον Αποστολιανό κάμπο.
Α. Ο όρχος των γερμανικών οχημάτων στους Αποστόλους Πεδιάδος
Το πολεμικό αεροδρόμιο Καστελλίου, με ενεργό ρόλο τα χρόνια της κατοχής 1942-1944, απετέλεσε κομβικό σημείο των δυνάμεων του άξονα, ιδίως το καλοκαίρι του 1942 με την προέλαση του Ρόμελ στο μέτωπο της Αφρικής.
Καθ’όλη τη διάρκεια της τετράχρονης σκλαβιάς, ο αριθμός των στρατευμάτων κατοχής που επάνδρωναν όλες τις υπηρεσίες του αεροδρομίου ανερχόταν σε 2.500 οπλίτες και αξιωματικούς. Ένας λόχος από 200 στρατιώτες με τους αξιωματικούς του μεταστάθμευε στο γειτονικό Αρκαλοχώρι και ένας άλλος λόχος με τον ίδιο αριθμό στρατευσίμων βρισκόταν στο Θραψανό. Οι υπόλοιποι Γερμανοί στρατιώτες και αξιωματικοί, διέμεναν στην ευρύτερη περιοχή του Καστελλίου και σε χώρους του αεροδρομίου.
Στο χωριό Αποστόλοι είχε την έδρα του το γραφείο κίνησης των γερμανικών στρατευμάτων του αεροδρομίου Καστελλίου με δεκάδες αυτοκίνητα, μικρά και μεγάλα, φορτηγά και επιβατηγά, ασθενοφόρα και μηχανήματα εσκαφών, μοτοσυκλέτες κ.ά.
Η μεγάλη κίνηση των γερμανικών οχημάτων από τον όρχο των Αποστόλων προς το Καστέλλι και το αεροδρόμιο, προς το Ηράκλειο και προς το νταμάρι στον Αη Γιάννη στα Στενά, ο άθλιος χωματόδρομος, οι λάσπες που δημιουργούνταν μετά τις νεροποντές και οι επιπόλαιοι Γερμανοί οδηγοί, ήταν η αιτία έξι (6) καταγεγραμμένων τροχαίων θανάτων, δύο κατοίκων των Αποστόλων και τεσσάρων κατοίκων της ευρύτερης περιοχής. Συγκεκριμένα:
Σαμπαθιανάκης Εμμανουήλ του Κωνσταντίνου και της Άννας
Ο Μανόλης Σαμπαθιανάκης ήταν κάτοικος Αποστόλων. Σκοτώθηκε στις 16 Σεπτεμβρίου 1944 από χτύπημα γερμανικού αυτοκινήτου – φορτηγού στο χωριό Αποστόλοι. Ο Γερμανός οδηγός έκανε όπισθεν, δεν είδε τον Μανόλη Σαμπαθιανάκη αλλά ούτε κι αυτός τον αντιλήφθηκε, με αποτέλεσμα να τον χτυπήσει, να τον ρίξει χάμω και να περάσει με τις ρόδες από πάνω του. Ο Μανόλης Σαμπαθιανάκης ήταν 78 χρονών.
Καλαϊτζάκη Καλλιόπη του Χριστόφορου και της Αργυρής
Η Καλλιόπη Καλαϊτζάκη ήταν μαθήτρια της Τετάρτης τάξης του Δημοτικού Σχολείου Αποστόλων. Σκοτώθηκε το μεσημέρι στις 7 Ιανουαρίου 1942. Χτυπήθηκε από ένα γερμανικό αυτοκίνητο στον κεντρικό δρόμο του χωριού, έξω από το πατρικό της σπίτι.
Η Καλλιόπη έπαιζε με άλλα παιδιά. Ο οδηγός του αυτοκινήτου, όπως αφηγούνται αυτόπτες μάρτυρες, είχε αναπτύξει μεγάλη ταχύτητα. Σε κάποιους Αποστολιανούς έδωσε την εντύπωση ότι ήταν μεθυσμένος. Η Καλλιόπη ήταν 9 χρονών.
Αποστολάκης Ιωάννης του Εμμανουήλ
Ο Ιωάννης Εμμ. Αποστολάκης κατοικούσε στο χωριό Διαβαϊδέ Πεδιάδος.
Ο Ιωάννης αποφασίζει μία ημέρα να επισκεφτεί στο Καταλαγάρι την οικογένεια της αδερφής του Καλλιόπης Γιακουμάκη Αποστολάκη.
Καβαλίκεψε το άλογό του και πήγε στο σκοπό του όλος αγάπη και φορτωμένος με δώρα. Οι συγγενείς στο Καταλαγάρι τον υποδέχτηκαν με χαρά και συγκίνηση.
Στην επιστροφή, οδεύει όλος χαρά στους Αποστόλους για το Καστέλλι. Αγαπητός όπως ήταν, πέζεψε στους Αποστόλους και τον κέρασαν. Ύστερα προχώρησε στην ευθεία των Αποστόλων πάνω στο άλογό του. Στο τέρμα της ευθείας, στο ύψος του ιερού ναού της Παναγίας δεξιά και του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου αριστερά, ένα γερμανικό αυτοκίνητο με τέσσερις Γερμανούς, άνευ αιτίας, στοχεύει τον αμέριμνο και ανυποψίαστο Ιωάννη και τον τρακάρουν αυτόν και το άλογό του θανάσιμα.
Η αιμορραγία, τα βαριά τραύματα και η εγκατάλειψη των Γερμανών στα αβοήθητα θύματά τους, μηδενίζουν τις ελάχιστες ελπίδες σωτηρίας του. Το γεγονός έφτασε στο Καστέλλι κι έτρεξαν με το μοναδικό αυτοκίνητο να τον μεταφέρουν στο Ηράκλειο.
Μάταια όμως γιατί δεν άντεξε και εξέπνευσε στο μεσοστράτι. Οι Γερμανοί εντελώς άδικα, χάριν αστειότητος, αφαίρεσαν τη ζωή του Ιωάννη Αποστολάκη. Για τα μάτια του κόσμου, ως κατακτητές δυνάστες-δολοφόνοι, του υπερήφανου κρητικού λαού, έκαμαν εικονικό στρατοδικείο, στους τέσσερις εκτελεστές του Ιωάννη Αποστολάκη.
Στο Ληξιαρχείο της Κοινότητας Καστελλίου, ως ημερομηνία θανάτου καταγράφεται η Δευτέρα 24 Φεβρουαρίου 1942. Ο Ιωάννης Αποστολάκης ήταν 64 ετών.
Παπαδάκης Σήφης του Γεωργίου
Ο Σήφης Παπαδάκης ήταν από το χωριό Βόνη. Στη δεκαπενταμερία του (καταναγκαστική εργασία), ανέβηκε από τη Βόνη μαζί με τους άλλους χωριανούς του στην καρότσα ενός φορτηγού για το αεροδρόμιο Καστελλίου. Το φορτηγό ανήκε στον όρχο των Αποστόλων. Στη θέση Αη Γιάννης Στενά, ένα συρόμενο βαγόνι άλλου γερμανικού φορτηγού τους χτύπησε και ο Σήφης Παπαδάκης σκοτώθηκε.
Μαρκάκης Ιωάννης του Χρόνη
Ο Γιάννης Μαρκάκης ήταν από το χωριό Βόνη. Το γερμανικό αυτοκίνητο που μετέφερε τους άντρες της καταναγκαστικής εργασίας στα οχυρωματικά έργα του αεροδρομίου Καστελλίου, ξεκίνησε από το Βόνη. Όταν έφτανε στη θέση Άγιος Μάμας μεταξύ διακλάδωσης Βόνης και Αποστόλων, το αυτοκίνητο ξέφυγε από την πορεία του και προσέκρουσε στα δέντρα Ο Γιάννης Μαρκάκης σκοτώθηκε από τη σύγκρουση. Το φορτηγό ανήκε στον όρχο των Αποστόλων.
Καρδουλάκης Δημήτριος του Γεωργίου
Ο Δημήτρης Καρδουλάκης ήταν από το χωριό Κασταμονίτσα. Δούλευε στην καταναγκαστική εργασία στο νταμάρι στη θέση Αη Γιάννης Στενά. Φόρτωνε ένα συρόμενο βαγόνι με πέτρες με προορισμό το αεροδρόμιο Καστελλίου. Ο Δημήτρης καθόταν μπροστά στο βαγόνι, εκεί που βρισκόταν ο κοτσαδόρος του οχήματος. Λόγω της απροσεξίας και της κούρασής του, ο Δημήτρης Καρδουλάκης έκλεισε για λίγο τα μάτια του με αποτέλεσμα να γκρεμιστεί από την καρότσα και να σκοτωθεί.
Β. Στρατόπεδο εργασίας Stalag VIIIB, Lamstdorf. Χριστόφορος Παπαγιαννάκης – Λευτέρης Παπαδογιωργάκης.
Κλείνουν φέτος 82 χρόνια από τον Ιούνιο του 1941 που ξεκίνησε ο Γολγοθάς για πενήντα εννιά πατριώτες από τον νομό Ηρακλείου, οι περισσότεροι από την επαρχία Πεδιάδος (Πεδιαδίτες). Η 16η Ιουνίου 1941 είναι η ημέρα που σημάδεψε ανεξίτηλα τη ζωή τους.
Ο Γερμανός Στρατηγός Διοικητής Κρήτης Στούντεντ, δεκαπέντε ημέρες μετά την κατάληψη της Κρήτης, εξέδωσε διαταγή που έλεγε οι Κρήτες στρατιώτες που πολέμησαν στην Αλβανία, (όσοι απ’αυτούς είχαν επιστρέψει) να παρουσιαστούν αμέσως στις τοπικές διοικήσεις Χωροφυλακής. Τη διαταγή κλήθηκαν να υλοποιήσουν οι Πρόεδροι των Κοινοτήτων. Από τον νομό Ηρακλείου, πενήντα εννιά άντρες οδηγήθηκαν με αφάνταστη ταλαιπωρία στο Ηράκλειο.
Από το Ηράκλειο στα Χανιά και με πλοίο στον Πειραιά. Από τον Πειραιά στη Θεσσαλονίκη. Και από τη Θεσσαλονίκη με τρένο και ταξίδι εφτά ημερών, φτάνουν στη Γερμανία. Οι Γερμανοί ορίζουν επικεφαλής της ομάδας των κρατουμένων τον Σήφη Καβρουδάκη, υπαξιωματικό από το χωριό Ζουρίδι Ρεθύμνου.
Στις 7 Μαρτίου 1942 περνούν την πύλη του στρατοπέδου εργασίας Lamsdorf με κωδικό στρατοπέδου VIII Β και χωρητικότητας 60.000 κρατουμένων.
Οι κρατούμενοι δούλεψαν στην αεροπορική βάση του Νόρντντορφ. Εργάστηκαν στο Τάρνοβιτς της Πολωνίας. Στο Ούντεφελ σε ανθρακωρυχείο, στην περιοχή Πάουλους Σκρούμπερ. Κουβαλούσαν κάρβουνο από βάθος 420 μέτρων !
Όταν οι Γερμανοί αρχίζουν και χάνουν τον πόλεμο, μεταφέρουν τους αιχμαλώτους του Lamstdorf από τόπο σε τόπο. Θέλουν να αποφύγουν την απελευθέρωσή τους από τους Ρώσους. Οι κρατούμενοι διασχίζουν με τα πόδια σχεδόν όλη τη Γερμανία και την Τσεχοσλοβακία. Μπαίνουν στην Αυστρία και για λίγες μέρες κλείνονται στο στρατόπεδο Νταχάου. Ξαναγυρίζουν στη Γερμανία. Περνούν από τη Νυρεμβέργη, τη Δρέσδη, το Νόισταντ, το Βάιχτεν.
Καταλήγουν στην αεροπορική βάση Λάνσχιουτ όπου και απελευθερώνονται από την 9η Αμερικανική Στρατιά στις 30 Απριλίου 1945. Επέστρεψαν στην Κρήτη μετά από μεγάλη ταλαιπωρία, τον Αύγουστου του 1945.
Αιχμάλωτοι σε στρατόπεδα εργασίας 49 μήνες και 18 ημέρες!
Μεταξύ των αιχμαλώτων του στρατοπέδου Lamstdorf, δυο παλικάρια από τους Αποστόλους Πεδιάδος. Ο Χριστόφορος Παπαγιαννάκης και ο Λευτέρης Παπαδογιωργάκης.
Γ. Δαμιανάκης Γεώργιος του Ανδρέα και της Σοφίας (Πετρομιχελάκη)
Ο Γεώργιος Δαμιανάκης του Αντρέα γεννήθηκε στις 2 Νοεμβρίου 1893 στο χωριό Αποστόλοι Πεδιάδος. Έλαβε μέρος στους Βαλκανικούς πολέμους 1912-1913 και στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο με τον βαθμό του έφεδρου ανθυπολοχαγού.
Πήρε μέρος και στη Μικρασιατική Εκστρατεία ως υπολοχαγός. Στη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού πολέμου, έμεινε στους Αποστόλους, αφού δεν επιστρατεύτηκε λόγω ηλικίας. Όμως είχε τη θέληση να πολεμήσει και υπέβαλε αίτηση να παρουσιαστεί εθελοντικά, πράγμα που τελικά δεν έγινε δεκτό.
Το έτος 1943, μια ομάδα Γερμανών έκανε έρευνα στο σπίτι του στους Αποστόλους (τον υποψιάστηκαν ως πρώην αξιωματικός που ήταν) και βρήκαν σε μια κρυψώνα του σπιτιού του ένα περίστροφο. Συνελήφθη αμέσως. Οδηγήθηκε στο φρουραρχείο Καστελλίου και μετά την ανάκρισή του στο Ηράκλειο. Από τότε χάθηκαν τα ίχνη του. Ο εγγονός του καθηγητής Κώστας Ποταμιανάκης, μας κατέθεσε ότι ο παππούς του μεταφέρθηκε ως όμηρος στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Εμπενζεέ. Αυτήν την πληροφορία, είχε δώσει τότε το Ελληνικό κράτος στους δικούς του.
Στα Δημοτολόγια του πρώην Δήμου Καστελλίου, έχει δηλωθεί ημερομηνία θανάτου του η 10η Ιουνίου 1944. Στο Ληξιαρχείο της Κοινότητας Αποστόλων, ως ημερομηνία θανάτου του Γεωργίου Δαμιανάκη, αναγράφεται η 20η Ιουλίου 1944. Ο Γεώργιος Δαμιανάκης ήταν τότε 51 ετών.
Δ. Στρατάκης Βασίλης του Κανάκη και της Μαρίας
Γιος του Κανάκη Στρατάκη και της Μαρίας, από το χωριό Αποστόλοι Πεδιάδος. Μοναχογιός από τα πέντε παιδιά που απέκτησε ο Κανάκης με τη σύζυγό του Μαρία. Οι αδερφές του Βασίλη ήταν η Στυλιανή, η Ευαγγελία, η Καλλιόπη και η Ιωάννα.
Στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο ο Βασίλης Στρατάκης υπηρέτησε με τον βαθμό του έφεδρου ανθυπολοχαγού. Όταν κατέρρευσε το μέτωπο, ο Βασίλης βρέθηκε στην Αθήνα, μαζί με πολλούς στρατιώτες από την Κρήτη, αναζητώντας ένα μέσο για να φτάσει στο νησί.
Εκεί γνωρίστηκε με την Αθηναία Αιμιλία Λιάσκου και αρραβωνιάστηκαν. Παρέμεινε έτσι στην Αθήνα, εγκαταλείποντας την προσπάθεια της επιστροφής του στους Αποστόλους.
Το σπίτι της αρραβωνιαστικιάς του ήταν στο κέντρο της Αθήνας, σε ένα στενό δρόμο πίσω από την οδό Πατησίων. Σε ξαφνική έφοδο των Γερμανών στο σπίτι της Αιμιλίας το 1943, συνελήφθη ως «αξιωματικός του Ελληνικού Στρατού και εχθρός του καθεστώτος», όπως ανακοίνωσαν οι κατακτητές την στιγμή της σύλληψής του.
Από τότε χάθηκαν τα ίχνη του. Αυτό που γνωρίζουν με σιγουριά οι συγγενείς του στους Αποστόλους, είναι ότι ο Βασίλης μεταφέρθηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης της Γερμανίας. Μετά την Κατοχή, οι δικοί του έμαθαν ότι ο Βασίλης Κανάκης εξοντώθηκε από τους Γερμανούς στο στρατόπεδο Μαουτχάουζεν. Η αρραβωνιαστικιά του Αιμιλία παντρεύτηκε, αλλά ποτέ δεν ξέχασε τον τόπο καταγωγής του πρώην αρραβωνιαστικού της και πολλές φορές επισκέφτηκε τους Αποστόλους και τις αδερφές του Βασίλη στη μετέπειτα ζωή της.
Ε. Πρατικάκη Ευαγγελία του Εμμανουήλ. Γωνιωτάκης Γεώργιος του Ιωάννου
Μετά την κατάληψη της Κρήτης την 1η Ιουνίου 1941 από τα κατοχικά στρατεύματα, ξεκίνησαν οι εργασίες για την κατασκευή πολεμικού αεροδρομίου στον κάμπο του Καστελλίου. Το αεροδρόμιο θα εξυπηρετούσε τους σκοπούς του ναζιστικού στρατού, ειδικότερα τη συνδρομή και βοήθεια προς τον Στρατάρχη Ρόμελ για την κατάληψη της Κυρηναϊκής.
Τον Μάρτιο του 1942 το αεροδρόμιο του Καστελλίου τέθηκε σε λειτουργία και από τότε ως την σύμπτυξη των Γερμανών στα Χανιά τον Σεπτέμβρη του 1944, ήταν σε πλήρη λειτουργία με 2.500 περίπου στρατιώτες, δεκάδες αεροπλάνα σε καθημερινές αποστολές στη λεκάνη της Μεσογείου και με πολλά οχυρωματικά έργα γύρω απ’αυτό.
Οι αξιωματούχοι του γερμανικού στρατού που έδρευε στο αεροδρόμιο με επικεφαλής τον Διοικητή Ταγματάρχη Τροστ, επέλεξαν μία τοποθεσία στη θέση Αη Γιάννης Στενά, στη σημερινή διακλάδωση Αποστόλων – Σμαρίου, και την κατέστησαν τόπο φύλαξης των καυσίμων. Τα βαρέλια τοποθετούνταν κάτω από τις ελιές δεξιά και αριστερά του δρόμου και περιείχαν τριών ειδών καύσιμα. Βενζίνες για τα αεροπλάνα τους, βενζίνες και πετρέλαια για τα οχήματά τους. Στην πλαγιά του λόφου κατασκεύασαν ένα φυλάκιο και τη φύλαξη των καυσίμων ανέλαβαν γερμανοί και Ιταλοί στρατιώτες σε 24ωρες βάρδιες.
Στο χωριό Αποστόλοι υπήρχαν και κινούνταν τρία ιδιωτικά φορτηγά. Τα καύσιμα για τους ιδιοκτήτες τους ήταν πολύτιμα και δυσεύρετα. Δυο νεαροί, ο Χαράλαμπος και ο Μανόλης, παιδιά του Γιάννη και της Ευαγγελίας Πρατικάκη, με κίνδυνο της ζωής τους πήγαιναν κρυφά στην περιοχή και αφαιρούσαν βενζίνες από τους Γερμανούς. Στο σπίτι τους είχαν ένα βαρέλι και τις αποθήκευαν.
Ένα βράδυ, τα χρόνια της κατοχής, πήραν ένα αναμμένο κερί και πλησίασαν το βαρέλι για να διαπιστώσουν τη στάθμη των καυσίμων. Οι βενζίνες άρπαξαν αμέσως φωτιά και οι φλόγες πλημμύρισαν το σπίτι. Τα αδέλφια πρόλαβαν και βγήκαν έξω από το σπίτι τρομαγμένα. Η μητέρα τους η Ευαγγελία, βλέποντας τις φλόγες σκέφτηκε να απομακρύνει το βαρέλι για να μην λαμπαδιάσει το σπίτι της. Τύλιξε γύρω από το βαρέλι ένα σκοινί και το τραβούσε σιγά σιγά προς την πόρτα ώστε να το βγάλει στην αυλή. Λίγο πριν τα καταφέρει, στο σκαλοπάτι της πόρτας, το βαρέλι γύρισε και οι βενζίνες χύθηκαν και την έλουσαν. Η Ευαγγελία άρπαξε φωτιά και φώναζε απελπισμένα βοήθεια.
Ο γείτονάς της ο Γεώργιος Γωνιωτάκης που την άκουσε, έτρεξε να βοηθήσει. Η Ευαγγελία Πρατικάκη δεν τα κατάφερε. Κάηκε ζωντανή. Ο Γεώργιος Γωνιωτάκης με σοβαρά εγκαύματα από τη μέση και κάτω, έδωσε πολύμηνη μάχη για τη ζωή του. Τελικά, ο Γεώργιος Γωνιωτάκης δεν πέθανε αλλά από τα εγκαύματα και τις μόνιμες πληγές που απέκτησε χωρίς να κλείνουν, έχασε τη ζωή του τα μετακατοχικά χρόνια και συγκεκριμένα στις 28 Δεκεμβρίου 1959.
*Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, είναι διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου