Μόλις πριν από λίγες μέρες δημοσίευσα ένα δικό μου κείμενο για την σχολική και τη νεανική βία (ΠΑΤΡΙΣ, 5-12-2023). Δεν πρόλαβε καλά καλά να δημοσιευθεί και ακολούθησαν τα γεγονότα με την πρόσφατη οργανωμένη «οπαδική» βία και τον βαρύτατο τραυματισμό ενός νέου συνανθρώπου μας, του αστυνομικού που οι γιατροί στο νοσοκομείο αγωνίζονται να κρατήσουν στη ζωή.
Συχνά επίσης διαβάζομε και συζητούμε για την βία σε βάρος των γυναικών, μετρούμε και θρηνούμε γυναικοκτονίες, συζητούμε για την οικογενειακή βία, για τη βία των ανηλίκων και το «μπούλινγκ» στα σχολεία. Πληροφορούμαστε ακόμη για τη βία σε βάρος μικρών ζώων και τόσα άλλα. Η βία σε όλο της το μεγαλείο στην και η αγωνία για το «τι μέλλει γενέσθαι» μεγάλη. Όλα αυτά με αναγκάζουν να επανέλθω στο θέμα.
Έντρομη σχεδόν η Πολιτεία τρέχει να λάβει μέτρα παντού, όπου μπορεί να προλάβει. Κλείνει γήπεδα για τους φιλάθλους, ορίζει νέους κανόνες και ετοιμάζει νέο νομικό πλαίσιο, για να καταπολεμήσει την οπαδική βία.
Επιχειρεί νέες ρυθμίσεις στο οικογενειακό δίκαιο, παρεμβαίνει στην επιμέλεια των παιδιών στις περιπτώσεις διαζυγίων και δοκιμάζει να τοποθετήσει ψυχολόγους στα σχολεία για να θεραπεύσει το μπούλινγκ. Κατά τον ίδιο τρόπο θεσπίζει κανόνες και προσπαθεί να προλάβει την κακοποίηση των άμοιρων και απροστάτευτων ζώων από την ανθρώπινη βία και κακοποίηση.
Δεν θα εξετάσω εδώ την καταλληλότητα των μέτρων και των νόμων. Με ενδιαφέρει ότι στις περισσότερες περιπτώσεις τα μέτρα δεν φαίνεται να είναι αποτελεσματικά· δεν αποδίδουν. Και συλλογίζομαι ότι όλα αυτά είναι μέτρα καταστολής, κατακερματισμένα και αποσπασματικά και όχι ενιαία μέτρα πρόληψης. Καταπιάνονται με τις επιπτώσεις των πράξεων όχι με τα αίτια που προκαλούν τις ίδιες τις πράξεις.
Τιμωρούν την βία όταν πλέον έχει συντελεστεί, όταν ο αστυνομικός είναι στο νοσοκομείο, όταν η γυναίκα είναι νεκρή, όταν η ομάδα των ανηλίκων έχει κακοποιήσει τον συμμαθητή της, όταν το ζώο είναι κακοποιημένο και νεκρό. Δεν αναζητά όμως τα βαθύτερα κίνητρα που ώθησαν στη σύλληψη και στην τέλεση των συγκεκριμένων πράξεων. Δεν εξετάζεται αν κάπου κάναμε λάθος και πού; Και ακόμη κάτι:
Όλες αυτές οι ποικίλες πράξεις βίας είναι ένα και το αυτό. Ανεξαρτήτως του ποιος είναι ο αποδέκτης τους είναι άγριες πράξεις βίας. Διερωτώμαι λοιπόν μήπως αντί να τιμωρούμε τις συνέπειες είναι προτιμότερο να ανιχνεύσομε πίσω από τις πράξεις τα αίτια που τις προκαλούν; Μήπως η γενεσιουργός αιτία είναι η ίδια σε όλες τις περιπτώσεις και αν την εξουδετερώσομε συνδράμομε στην εκρίζωση της επιθετικότητας σε όλες της τις εκδοχές;
Και καθώς αναστοχάζομαι πάνω σε όλα αυτά έρχεται στη μνήμη μου ο μύθος του ελέφαντα στη χώρα των τυφλών σοφών: Έφτασε λέει στη χώρα αυτή ένας ελέφαντας. Κι ο βασιλιάς κάλεσε τους έξι σοφούς να τους ρωτήσει τι είναι αυτό το άγνωστο και περίεργο ζώο. Οι έξι σοφοί ήταν όλοι τους τυφλοί. Σταμάτησαν λοιπόν και οι έξι γύρω από το ζώο και άρχισαν να το ψηλαφούν. Ο ένας ήταν πλάι στον ελέφαντα, ψηλαφούσε την κοιλιά του και είπε, μα αυτός είναι ένας τεράστιος τριχωτός τοίχος.
Ο άλλος αγκάλιασε το πόδι του ελέφαντα και είπε: Μα είναι ξεκάθαρο, αυτό είναι ο χοντρός κορμός ενός μεγάλου δένδρου. Ο τρίτος άρπαξε την προβοσκίδα και την πέταξε έντρομος λέγοντας αυτό είναι ένα τεράστιο φίδι. Ο τέταρτος χάιδευε το αυτί του ελέφαντα και αποφάνθηκε ότι αυτό είναι ένα χνουδωτό μαγικό χαλί, ενώ αυτός που έτυχε να πιάσει τον χαυλιόδοντα αναφώνησε τι ωραίο ακόντιο! Τέλος, ο έκτος, που έπιασε την ουρά είπε ότι αυτό είναι ένα χοντρό και δυνατό σκοινί!
Αυτά λοιπόν είναι τα αποτελέσματα μιας εξέτασης που βλέπει τα πράγματα μεμονωμένα και ξεχωριστά το ένα από το άλλο και όχι συνολικά μέσα στον φυσικό και τον λειτουργικό τους χώρο. Και η σύγχρονη κοινωνία είναι μία και ενιαία. Δεν είναι άλλη η βία στα γήπεδα, άλλη η βία στην οικογένεια ή στο σχολείο και άλλη πάλι στο δρόμο ή στην αγορά και στην κοινωνία. Η βία είναι μία και απλώνεται παντού.
Ίσως λοιπόν αυτή η ενιαία βία έχει και ενιαία αφετηρία. Ίσως πίσω από αυτή να υποβόσκουν μονίμως τα ίδια κίνητρα και οι ίδιες γενεσιουργές αιτίες. Αν λοιπόν τις εντοπίσομε και τις ξεριζώσομε ίσως να καταφέρομε, σε συνδυασμό πάντα με τα επιμέρους κατασταλτικά μέτρα, να νικήσομε τη βία σε όλους τους τομείς.
Την δική μου άποψη επ’ αυτού έχω εκφράσει ήδη δημόσια πολλές φορές. Θεωρώ ότι η αιτία του κακού βρίσκεται στην επικράτηση των υλιστικών αξιών και το επίμονο κυνήγι χρησιμοθηρικών αγαθών. Σε αυτή τη λογική έχομε υποτάξει και τα σχολεία μας. Σήμερα γίνεται λόγος για αποτελεσματικό σχολείο. Η αποτελεσματικότητα είναι το μέγα ζητούμενο διεθνώς. Αυτό ακούγεται πολύ ωραίο και γίνεται εύκολα αποδεκτό από τους γονείς και την κοινωνία. Σημασία όμως έχει πώς εννοείται η αποτελεσματικότητα στο σύγχρονο σχολείο.
Αποτελεσματικότητα εδώ σημαίνει υψηλή βαθμολογία σε διάφορα μαθήματα. Γνώσεις, ικανότητες και δεξιότητες το μέγα ζητούμενο σχολείου και κοινωνίας! Μιλούμε μάλιστα με περισσή υπερηφάνεια για τα εργαστήρια δεξιοτήτων, γιατί έτσι το σχολείο μας καταρτίζει αποτελεσματικούς μαθητές, που μπορούν να είναι ανταγωνιστικοί στην αγορά εργασίας. Δεν σκεφτόμαστε όμως την ίδια στιγμή ότι φτιάχνομε σιγά σιγά ένα σχολείο στην υπηρεσία της παραγωγής και όχι στην υπηρεσία του ανθρώπου.
Εκεί που ο Παπανούτσος αναζητούσε τον εξανθρωπισμό της τεχνολογίας, εμείς καθιερώσαμε μια καθολική τεχνοκρατία σε βάρος του ανθρωπισμού και των ανθρωπιστικών αξιών. Και βέβαια συμφωνώ ότι το σχολείο δεν μπορεί να αγνοήσει την παραγωγή.
Όταν όμως η καλλιέργεια της ψυχής μένει εκτός των άμεσων ενδιαφερόντων του σχολείου, όταν ο «πλησίον» αγνοείται, όταν η κοινωνική δικαιοσύνη δεν καλλιεργείται, όταν το ήθος αποπέμπεται ή και λοιδορείται, όταν ο Άνθρωπος και ο ανθρωπισμός θυσιάζονται στο βωμό της παραγωγής και της ανταγωνιστικότητας, τότε θεωρώ ότι δεν μπορούμε παρά να περιμένομε αυτές τις συνέπειες.
Πρεσβεύω λοιπόν ότι χρειάζεται ένας γενικός αναπροσανατολισμός της σύγχρονης κοινωνίας. Αναθεώρηση των απώτερων και των εγγύτερων σκοπών και των στόχων της. Μια επανεκκίνηση, ένα γενικό restart.
Και εν πάσει περιπτώσει χρειάζεται μια γενική δημόσια συζήτηση να κληθούν οι διάφοροι θεσμοί, όλοι οι διανοούμενοι και οι σοφοί αυτής της χώρας να διατυπώσουν τις απόψεις τους για την βελτίωση της κατάστασης γιατί αυτή η βία γενικεύεται όλο και περισσότερο, γίνεται όλο και περισσότερο πιο απειλητική.
Απαιτείται λοιπόν να αντιμετωπιστεί συνολικά και ενιαία. Να βάλουμε το δάκτυλο επί τον τύπο των ήλων, αναζητώντας τις πραγματικές γενεσιουργές αιτίες του φαινομένου, μέσα από τη συνολική του θεώρηση και όχι λειτουργώντας αποσπασματικά και μεμονωμένα σαν τους τυφλούς σοφούς του μύθου. Εκτός αν επιμένουμε να εθελοτυφλούμε, οπότε θα οδηγούμαστε από πλάνη σε πλάνη και το κακό θα εξακολουθήσει να γιγαντώνεται.
* Ο Ι. Ε. Πυργιωτάκης είναι ομότιμος καθηγητής και πρ. Αντιπρύτανης Πανεπιστημίου Κρήτης, τακτικό μέλος της Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών