Ο Μανόλης Αστυρακάκης υπήρξε, κατά κοινή ομολογία, ένας χαρισματικός δάσκαλος, που κατείχε τη γνώση σε βάθος και που διέθετε, επιπλέον, το μέγα χάρισμα να απλοποιεί τη γνώση και να την κάνει ευχάριστη στους μαθητές του, όπως ακριβώς όριζε ο Λάκων παιδαγωγός: «τα καλά τοις παισίν ηδέα ποιών».
Ο Μανόλης Αστυρακάκης, στον οποίο πολλοί χρωστούμε βαθύτατη ευγνωμοσύνη, ευτύχησε να διδάξει γενιές πολλές ανθρώπων, να βοηθήσει πολλούς να βρουν τον δρόμο τους στη γνώση και στη ζωή. Έζησε χρόνια πολλά τις αγωνίες των νέων παιδιών και αγωνίστηκε για το μέλλον τους, για το μέλλον του κόσμου μας.
Πίστεψε ότι η γνώση είναι η μόνη αληθινή επανάσταση, αφιερώθηκε χρόνια πολλά στη μετάδοσή της, πάσχισε, σύμφωνα και με την άποψη του στοχαστή Πιερ Μπουρντιέ, να ανοίξει «δρομολόγια στη σκέψη και στη ζωή». Και δεν επαναπαύτηκε ποτέ!
Απόδειξη ο εξαιρετικά επιμελημένος και άρτιος από επιστημονική άποψη τόμος «Η Τύλισος την εποχή της Βενετοκρατίας», από τις εκδόσεις «Τυποκρέτα». Δεν είχα την τύχη να διαβάσω νωρίτερα το βιβλίο και σπεύδω από την αρχή να δηλώσω ότι το πόνημα αυτό του Μανόλη Αστυρακάκη είναι, κατά την άποψή μου, ένας επιστημονικός άθλος. Οι λόγοι είναι πολλοί και αριθμώ μερικούς:
- Η επιστημονική εντιμότητα: Η έρευνα, που απαίτησε ασφαλώς πολύ κόπο και χρόνο, στηρίζεται απόλυτα στις ιστορικές πηγές. Ο συγγραφέας αντλεί αποκλειστικά από τα τεκμήρια που διαθέτει, τα οποία παραθέτει και ερμηνεύει. Η οπτική του ορίζεται από αυτό που οι δάσκαλοι ονομάζουμε «συνολική ιστορία», τη συνεξέταση δηλαδή όλων των όψεων της ανθρώπινης ζωής (οικονομικής, γεωγραφικής, πολιτικής, πολιτισμικής, κοινωνικής), προκειμένου περιγράψει, αλλά και να ερμηνεύσει τη ζωή ενός κοινωνικού συνόλου σε συγκεκριμένο τόπο και χρόνο. Αντιμετωπίζει, επιπλέον, με κριτική διάθεση τα ζητήματα, απέχοντας σαφώς από τη θεωρία της «μιας και μόνης ιστορικής αλήθειας» του ιστορικού θετικισμού.
- Το συγγραφικό επίτευγμα: Πατώντας ο Μανόλης Αστυρακάκης γερά στις πηγές κατορθώνει να ανασυνθέσει άρτια την εικόνα της κοινωνικής και οικονομικής κατάστασης της Κρήτης στα 450 χρόνια της βενετικής κυριαρχίας. Στην περιεκτική «Εισαγωγή» του κάνει λόγο για την κοινωνική διαστρωμάτωση, την πνευματική άνθηση και την κορύφωση της λογοτεχνικής δημιουργίας του νησιού στα χρόνια αυτά.
- Ο άριστα δομημένος λόγος: Ο συγγραφέας, διαθέτοντας βαθιά γνώση γλώσσας και ιστορίας και πολύτιμη πείρα, προσγειώνεται από τη γενικότερη αυτή κατόπτευση στην ιστορία του μικρού τόπου. Στο πρώτο μέρος της έρευνάς του εστιάζει στην ιστορία της Τυλίσου κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας, αναλύει τοπωνύμια, ονόματα και επώνυμα των κατοίκων, ασχολίες και επαγγέλματα, αναφέρει παραγόμενα προϊόντα, ποταμούς και νερόμυλους και μοναστήρια, αλλά και αυθαιρεσίες των φεουδαρχών εις βάρος των αγροτών (το κεφάλαιο για την επίσκεψη του Προβλεπτή Φοσκαρίνι στην Τύλισο είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικό). Στο δεύτερο μέρος παραθέτει έγγραφα που αναφέρονται αποκλειστικά στην Τύλισο, ταξινομημένα σε δύο ομάδες: α. εκείνα που έχουν ήδη εκδοθεί και β. ανέκδοτα. Παραθέτει, τέλος, φωτοτυπημένα χειρόγραφα έντυπα. Ένα πανόραμα λοιπόν πηγών και τεκμηρίων για τον τόπο και την εποχή. Μέσα από αυτά ο αναγνώστης (ο κάτοικος της Τυλίσου στον οποίο με σεμνότητα απευθύνεται ο συγγραφέας) μπορεί να ανασυνθέσει την εικόνα του τόπου και της εποχής.
- Η επιστημονική ενάργεια που προκύπτει από τη βαθιά γνώση, τον ακάματο μόχθο, την οξύτατη ερμηνευτική ματιά και την πολύτιμη πείρα. Η τελευταία οδηγεί τον συγγραφέα σε ερμηνευτικές παρατηρήσεις, όπως η διάλυση της παρεξήγησης ότι Βενετοί και ντόπιοι άρχοντες είχαν την ίδια μοίρα με τους φτωχούς αστούς και, κυρίως, με τους χωρικούς δουλοπάροικους.
- Οι ηθικές αρετές: η γραφή του Μανόλη Αστυρακάκη αποπνέει αβρότητα και ευγένεια, την ευγένεια του δημιουργού της. Χωρίς πόζα, μακριά από κάθε έπαρση και εγωτική διάθεση και, κυρίως, μακριά από τον κίνδυνο που ελλοχεύει στις περιπτώσεις των εργασιών του είδους: τον τοπικισμό. Στην πρώτη κιόλας σελίδα ο συγγραφέας σημειώνει: «Θα ήθελα να διευκρινίσω ότι με αυτό το βιβλίο δεν είχα καμιά πρόθεση να δώσω έμφαση σε κάποια ιδιαιτερότητα του χωριού μου την εποχή της Βενετοκρατίας. Ούτε υπαγόρευσαν τη γραφή του κίνητρα τοπικιστικά. Είναι η ίδια ιστορία που ισχύει για όλα τα χωριά και τις πόλεις της Κρήτης κατά την εποχή αυτή». Ο συγγραφέας, εκτός από την επιστημοσύνη του, διαθέτει σεμνότητα και βαθιά πολιτική σκέψη που τον οδηγεί σε ερμηνείες και αναστοχασμούς.
- Άφησα τελευταίο το σημαντικότερο τον σεβασμό στον αναγνώστη, τον οποίο διακρίνει κανείς σε πολλά επίπεδα: στην επιστημονική τεκμηρίωση, στην οργάνωση του υλικού, στην άρτια εικόνα που σκιαγραφεί, στον ανθηρό ελληνικό λόγο, στην πλούσια και εστιασμένη εικονογράφηση, στις αναγνωστικές οδηγίες, στην ευπρέπεια της γραφής. Ο έμπειρος ερευνητής συμπαρίσταται στον αναγνώστη του με πολλούς τρόπους: Επιχειρεί ο ίδιος (δεινός λατινιστής) μεταφράσεις, παραθέτει χρηστικές περιλήψεις, ερμηνευτικά σχόλια, πλούσιο γλωσσάριο.
Με τη σπουδαία αυτή κατάθεση ο διαπρεπής φιλόλογος αποδίδει τα τροφεία στον γενέθλιο τόπο. Και ο μικρός αυτός τόπος, η Τύλισος Μαλεβυζίου, πρέπει να είναι πολύ ευτυχισμένος, γιατί περνά με το έργο αυτό στην αθανασία, γιατί βλέπει το όνομά του γραμμένο στην πέτρα της μνήμης διαπαντός, σπουδαία υποθήκη για τις μελλούμενες γενιές που θα διαβάζουν και θα μαθαίνουν και θα θυμούνται διαβάζοντας και θα διδάσκονται από το παρελθόν.
Γιατί η ιστορία της Τυλίσου γίνεται ιστορία όλων μας. Και μάλιστα με έναν τρόπο μοναδικό που συνδυάζει το τερπνό με το ωφέλιμο, την επιστημοσύνη με την ανθρωπιά, τη γνώση με τη σεμνότητα, τη βαρύτητα των πηγών με το ανάλαφρο της αφήγησης, τον ερευνητικό μόχθο, που υπαγόρευσε η συμπάθεια στους ταπεινούς, με την εκλαϊκευση του λόγου.
Γιατί ο αγαπημένος μας δάσκαλος συνεχίζει να πιστεύει στη γνώση, να εργάζεται για το μέλλον του ανθρώπου, να διδάσκει γνώση και ανθρωπιά. Μόνο που τώρα ο ακάματος ερευνητής τολμά να διακοινώσει τη γνώση του, να τη μοιραστεί απλόχερα με την ανθρώπινη κοινότητα, να καταθέσει την πλούσια πείρα του στο ταμείο του πνευματικού μας πολιτισμού σαν ώριμο καρπό, τα καλά τοις πάσιν ηδέα ποιών.