H συμβολή και η παρουσία του Μεγάλου Κάστρου στην παραδοσιακή κρητική μουσική έχει αγνοηθεί και πολλές φορές αποσιωπηθεί αν και ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα έχουμε επαρκή στοιχεία για τη μελέτη αυτής.
Αρχίζοντας από τα τέλη του 19ου αιώνα και προχωρώντας στις αρχές του 20ου αιώνα παρατηρούμε ότι το Μεγάλο Κάστρο παρουσιάζει έναν μουσικό πολιτισμικό δυϊσμό. Με άλλα λόγια, συνυπάρχει μια λόγια δυτικοευρωπαϊκή μουσική παράδοση, η οποία χρησιμοποιεί το βιολί και το πιάνο ή την κιθάρα και μια προφορική λαϊκή παράδοση με ζυγιά τη λύρα και το ταμπουρά ή το λαούτο. Αυτή την χρονική περίοδο υπάρχουν τα καφέ αμάν με λαϊκά ακούσματα (οθωμανική κλασική μουσική, κρητική παραδοσιακή μουσική) και τα καφέ σαντάν με ευρωπαϊκή μουσική. Οι μουσικοί, οι οποίοι μεσουρανούν στα καφέ αμάν και στα γλέντια της εποχής (1880-1920 περίπου) γενικότερα είναι οι χριστιανοί: Αντώνιος Κωσταντινίδης ή Βέκιος (βιολί, λαούτο, ταμπουρά), Χαρίδημος Ζαχαριάδης (βιολί), Αδαμάκης (βιολί), Γιώργης Πατσάς (λύρα), Ιωάννης Βαρδάκης ή Κοντόχας (λύρα). Ταυτόχρονα συνυπάρχουν οι μουσουλμάνοι Καστρινοί μουσικοί, όπως: o Μουχτάρ Χανιαλάκης ή Μουχτάρης (λόγιο βιολί, έπαιζε και στο Σύλλογο Απόλλων), o Μουλάλης (βιολί, κιθάρα), o Όρμπος (μπουλγαρί, ταμπουρά), o Ναϊμης (λύρα), το Καμπουράκι (λύρα) και ο Μεζιέτ Αλή (μπουζούκι).
Η έλευση και η μόνιμη παραμονή του Στρατή Καλογερίδη στο Μεγάλο Κάστρο (1907) σφραγίζει την παραδοσιακή μουσική εξέλιξη της πόλης. Ο Καλογερίδης συμμετέχει στη μουσική ζωή, καθώς παίζει στο Ωδείο Απόλλων και σε διάφορες εκδηλώσεις, χοροεσπερίδες και καντάδες (1910-1960). Η εναρμόνιση της κρητικής μουσικής (1905 «Κονδυλιές στη Φα», κ.λπ.) από τον σητειακό μουσικό, το ανεξάντλητο ρεπερτόριο και η απαράμιλλη δεξιοτεχνία του δημιουργούν τη λόγια μουσική παράδοση της πόλης.
Αυτή η παράδοση καλλιεργείται στην Φιλαρμονική του Δήμου Ηρακλείου (έτος ίδρυσης 1880), στο Διδασκαλείο (έτος ίδρυσης 1905), στον Μουσικό Σύλλογο «Απόλλων» (έτος ίδρυσης 1908) και στην Παιδαγωγική Ακαδημία (έτος ίδρυσης 1935). Με αυτό τον τρόπο, οι μουσικοί παίζουν ταυτόχρονα κλασική και παραδοσιακή κρητική μουσική. Με άλλα λόγια, στο Χάνδακα των δεκαετιών 1930, 1940, 1950, 1960 και 1970 όλοι αυτοί οι λόγιοι κλασικοί βιολιστές από την πόλη και τον νομό Ηρακλείου, καθώς και από το Λασίθι δημιούργησαν την καστρινή μουσική σχολή παίζοντας, εκτός από κλασική μουσική, κυρίως κομμάτια του Στρατή Καλογερίδη, δηλαδή κοντυλιές και πηδηχτό.
Οι λόγιοι βιολιστές, οι οποίοι ξεχώρισαν ήταν: ο αρχιμουσικός της Φιλαρμονικής του Δήμου Ηρακλείου Μηνάς Τζωρτζάκης (1906-1988), ο Λευτέρης Αλεξίου (1890-1964), η Μαρία Αμαριώτου (1896-1977, μαθήτρια του Καλογερίδη), ο Μιχάλης Σφακιανάκης (1908-2004), ο διευθυντής του Ωδείου Απόλλων και καθηγητής κλασικού βιολιού στην Παιδαγωγική Ακαδημία Ηρακλείου ως το 1952 Βασίλης Νουφράκης, ο Νίκος Βογιατζάκης (1922-2005), ο Νίκος Γερμανάκης, ο Γιώργος Χλαπουτάκης (1937-2011, ιατρός ορθοπεδικός από την Νεάπολη Λασιθίου) και ο Μανόλης Πατσιδιώτης (1918-1998, από την Νεάπολη Λασιθίου).
Ταυτόχρονα, καθώς το πιάνο αποτελούσε βασικό όργανο συνοδείας του βιολιού στην εκτέλεση της κρητικής μουσικής υπήρχαν και οι πιανίστες, όπως ο Γεώργιος Χατζηδάκις (1887-1960 περίπου, συγγραφέας του βιβλίου Κρητική μουσική), ο Κωνσταντίνος Σφακιανάκης (διεθνής πιανίστας, 1890-1946), η Ρένα Κυριακού (διεθνής πιανίστρια, 1917-1994), ο Τόλης Τζωρτζάκης, και ο Γεώργιος Χουρμούζιος (Κύπριος, διευθυντής στο Ωδείο Απόλλων, 1884-1976).
Μαζί με όλους αυτούς συνυπήρχε και το λαϊκό μουσικό μονοπάτι του βιολιού στο Μεγάλο Κάστρο, με συνοδεία κιθάρας ή/και λαούτου. Αυτοί οι λαϊκοί οργανοπαίκτες, οι οποίοι βιοπορίζονταν από τη μουσική (σε αντίθεση με τους λόγιους που έπαιζαν για την τέρψη τους) είτε είχαν μαθητεύσει κοντά στους προαναφερόμενους λόγιους μουσικούς είτε είχαν επηρεαστεί μουσικά από αυτούς. Γνωστοί λαϊκοί καλλιτέχνες ήταν ο Άριστος Σπανακάκης (1918-1988, καραγκιοζοπαίκτης) και ο Γεώργιος Σταυρουλάκης ή Αντισκαριανός, οι οποίοι είχαν μουσικές σπουδές σε Ωδεία και διατηρούσαν στοιχεία κλασικής τεχνικής στο παίξιμό τους. Αυτοδίδακτοι ήταν οι Σκαλανιώτες Γιώργος Σφακιανάκης ή Αβησσυνός, οι αδελφοί Κώστας και Γιώργος Βασιλάκης ή Σκαλανιώτης, καθώς και ο Μανώλης Πετρουγάκης (από τους Αποστόλους Πεδιάδος).
Συνοψίζοντας θα λέγαμε ότι το καστρινό μουσικό ιδίωμα χαρακτηριζόταν από τα λόγια βιολιά με τη συνοδεία πιάνου, τις κοντυλιές και τον καστρινό πηδηχτό. Αυτό το ιδιαίτερο χρώμα με το έντονο αστικό ύφος· ύφος, το οποίο είχαν υιοθετήσει και οι λαϊκοί βιολιστές από το 2000 περίπου έχει σιγήσει….
ΥΓ. Στη φωτογραφία ο Νίκος Βογιατζάκης, ο επονομαζόμενος και «μικρός Παγκανίνι».
Βιβλιογραφία
- Αλιγιζάκης Α., Η μουσική οδύσσεια του βιολιού στο Μεγάλο Κάστρο, Ηράκλειο 2011.
- Δερμιτζάκη Ε, Απ’ όσα θυμούμαι από το παλιό Μεγάλο Κάστρο, εκδ. Δοκιμάκης, Ηράκλειο 2008.
- Ζαϊμάκη Ι., Καταγώγια Ακμάζοντα. Παρέκκλιση και πολιτισμική δημιουργία στον Λάκκο Ηρακλείου (1900-1940), εκδ. Πλέθρον, Αθήνα 1999.
- Ζαϊμάκη Ι., «Καλντιριμιτζίδες και καλαμαράδες στη λογοτεχνία του Νίκου Καζαντζάκη», Μυρτιά 2007.
* Ο Αγησίλαος Κ. Αλιγιζάκης είναι ιατρός ορθοπεδικός, πολιτισμολόγος