Αν στον 19ο αι. η Ρωσία και η Γαλλία διαμόρφωσαν την κλασική μορφή του μυθιστορήματος, στον 20ο αι. η Αγγλία παίρνει επάξια τα σκήπτρα μετασχηματίζοντας και εμπλουτίζοντας τη μορφή του και ενσωματώνοντας από τον δοκιμιακό και φιλοσοφικό λόγο μέχρι λαϊκές διηγήσεις και παραμύθια, αλλά και ιστορικές αναφορές.
Έτσι σήμερα το μυθιστόρημα έχει επιτύχει, όπως έχει πει ο μεγάλος φιλόλογος George Stainer, να κατακτήσει τη θέση που είχε στην κλασική Ελλάδα η τραγωδία.
Η Α.S. Byatt που γεννήθηκε το 1936 στην Αγγλία και πέθανε το 2023, έχει γράψει μυθιστορήματα, διηγήματα και δοκίμια και έχει τιμηθεί με πολλά βραβεία. Στη στήλη αυτή είχα παρουσιάσει το μυθιστόρημά της «Εμμονή», όπου με εξαιρετική αφηγηματική δεξιοτεχνία αναπτύσσει το μύθο της και αξιοποιεί δημιουργικά σχεδόν όλες τις μορφές λόγου.
Από τον ίδιο εκδοτικό οίκο ΠΟΛΙΣ και την ίδια μεταφράστρια, την Κατερίνα Σχινά, κυκλοφορεί και το μυθιστόρημα «Η Παρθένος στον κήπο». Και ο εκδοτικός οίκος και η μεταφράστρια αποτελούν εγγύηση ποιότητας και μέχρι σήμερα η προσφορά τους είναι σπουδαία. Το έργο αυτό διαφέρει στην πλοκή του από το προηγούμενο, αλλά είναι επίσης απαιτητικό και αποζημιώνει τον αναγνώστη.
Κέντρο της αφήγησης είναι μια επαρχιακή πόλη της Αγγλίας, όπου υπάρχει ένα πρότυπο κολλέγιο και διδάσκουν εξαιρετικοί καθηγητές. Ετοιμάζεται μια θεατρική παράσταση με θέμα την παρθένο βασίλισσα Ελισάβετ Α, ενώ στον ίδιο χρόνο το 1953 έχουμε τη στέψη της Ελισάβετ Β. Η αγγλική αυτοκρατορία που επωμίστηκε τον αγώνα εναντίον του ναζισμού έχει βγει τραυματισμένη από τον πόλεμο. Νικήτρια, αλλά ποτέ πια δε θα κατορθώσει να ανακτήσει το μεγαλείο της.
Ο αφηγηματικός χρόνος επικεντρώνεται σε δύο πόλους. Ο ένας είναι η οικογένεια του καθηγητή λογοτεχνίας Μπιλ Πότερ με τις δυο κόρες του, τη Στέφανι και τη Φρεντερίκα και το μικρό γιο του Μάρκους. Ο άλλος είναι το κολλέγιο και η προετοιμασία μιας μεγάλης θεατρικής παράστασης.
Ο Μπιλ Πότερ είναι ένας παραδοσιακός αυταρχικός και ευέξαπτος χαρακτήρας που πλάθει όνειρα για να μορφωθούν και να ακολουθήσουν ακαδημαϊκή καριέρα τα παιδιά του, αλλά στην πορεία θα διαψευστεί.
Η Στέφανι θα διακόψει την καριέρα της και θα παντρευτεί τον υπεφημέριο Ντάνιελ παρά την αντίδραση του πατέρα της που δεν πάει στην τελετή του γάμου, αλλά τριγυρίζει έξω από τον ναό και τελικά θα δεχτεί να πει δυο τυπικά λόγια.
Ο Ντάνιελ ένας άντρας σωματώδης, αλλά ευαίσθητος κατακτά και συγκινεί την Στέφανι με την επιμονή και την τρυφερότητά του. Είναι ένας ιερωμένος που χωρίς δογματικές αγκυλώσεις καταφέρνει να κερδίσει τη συμπάθειά μας.
Κυρίαρχη μορφή στο έργο είναι ο καθηγητής Αλεξάντερ με πολύ υψηλή παιδεία και ταλέντο. Εκείνος είναι ο συγγραφέας του θεατρικού ιστορικού έμμετρου δράματος που θα παρασταθεί. Αγωνίζεται να ισορροπήσει ανάμεσα στον Ρακίνα, τον Σαίξπηρ και τον Έλιοτ και να επιτύχει να αποδώσει σε στίχους μια περασμένη εποχή σε ένα σύγχρονο περιβάλλον.
Βασικό ρόλο στο έργο έχει η Φρεντερίκα που πρωταγωνιστεί και είναι ερωτευμένη με τον Αλεξάντερ. Ένας έρωτας που ποτέ δε θα ολοκληρωθεί παρά τις απελπισμένες προσπάθειές της να κατακτήσει τον καθηγητή. Οι αναστολές του έχουν κυρίως ψυχολογικές και όχι ηθικές αιτίες.
Γενικά ο έρωτας στο έργο είναι περισσότερο μια απελπισμένη προσπάθεια σε αντίξοες καταστάσεις. Τελικά η Φρεντερίκα θα συνευρεθεί με έναν, υποτίθεται, έμπειρο νέο, αλλά αυτή η εμπειρία είναι τραυματική.
Μοιάζει περισσότερο με χειρουργική επέμβαση παρά με πηγή ευτυχίας και χαράς. Ο μικρός Μάρκους θα παρασυρθεί από έναν ψυχωτικό καθηγητή που καταλήγει στο ψυχιατρείο και εκείνος με την ευαισθησία του αυτοενοχοποιείται και με δυσκολία χάρη στον Ντάνιελ ίσως να ξαναβρεί τον κόσμο.
Η τραγική κατάσταση της οικογένειας και του αυταρχικού πατέρα αντιπαρατίθεται με τη θριαμβευτική επιτυχία της θεατρικής παράστασης, όπου τελικά αναδεικνύεται το ταλέντο της Φρεντερίκας.
Η ομορφιά του μυθιστορήματος είναι η χαρισματική γραφή της συγγραφέως. Όχι μόνο γιατί αποδίδει με λεπτότητα και ψυχολογική εμβάθυνση τους κύριους και δευτερεύοντες χαρακτήρες, αλλά επειδή περιγράφει αριστοτεχνικά τις λεπτομέρειες της φύσης και τις ψυχολογικές μεταπτώσεις των ηρώων.
Αυτή άλλωστε είναι η αξία της λογοτεχνίας. Μας βοηθά να ξανανακαλύψουμε τον κόσμο. Μας ταξιδεύει σε άλλους τόπους και χρόνους και μας αποκαλύπτει το βάθος της ανθρώπινης ψυχής.
Αν στην πρώτη ανάγνωση υπάρχει η περιέργεια να παρακολουθήσουμε την εξέλιξη της δράσης, σε επόμενες αναγνώσεις αντιλαμβανόμαστε τη λεπτότητα της τέχνης που με υπομονή κεντά τις λεπτομέρειες.
Στο μυθιστόρημα αυτό υπάρχουν πολλές διακειμενικές αναφορές από τον Σαίξπηρ, τον Έλιοτ και γενικά την παγκόσμια λογοτεχνία ακόμη κι από τον Προυστ. Ίσως γι’ αυτό είναι για αναγνώστες ιδιαίτερα απαιτητικούς.
Στον Αλεξάντερ και την αγωνία του να δημιουργήσει το έργο του ίσως έχουμε το alter ego της συγγραφέως και υπάρχουν πολλά σημεία, όπου έχουμε λεπτές παρατηρήσεις για την τεχνική της γραφής, του θεάτρου, της πεζογραφίας και της ποίησης.
Μια σύντομη περίληψη της υπόθεσης δεν μπορεί να αναδείξει την τέχνη ενός έργου. Γι’ αυτό θα σας παραθέσω κάποια παραδείγματα από το έργο.
«Από μια αστραφτερή ατσάλινη ράβδο με κομψά κοκάλινα άγκιστρα κρέμονταν τα κοτόπουλα, με παχουλά ξεπουπουλιασμένα στήθη και μπούτια και τεντωμένους λαιμούς, όπου είχαν απομείνει κάποια μαλακά φτεράκια.
Οι πάπιες στη σειρά είχαν τα παγωμένα πόδια τους, με τη νηκτική μεμβράνη, κολλημένα τακτικά στα πλευρά τους – χρυσαφιά ράμφη, μαύρα μάτια, κατακόκκινα φτερά λαιμού πάνω στο λευκό. Ο πάγκος της βιτρίνας από κάτω ήταν στρωμένος και πλαισιωμένος με σμαραγδί τεχνητό γρασίδι. Σ’ αυτό το μικροσκοπικό λιβάδι ζούσαν διάφορες φοκλορικές μορφές και μυθικά πλάσματα.
Ένα χαμογελαστό χάρτινο γουρουνάκι, στηριγμένο στις πίσω του οπλές, κουβαλούσε στα μπροστινά του ποδαράκια μια πιατέλα αχνιστά λουκάνικα. Ήταν καλυμμένο, πιθανώς για λόγους ευπρέπειας, με μια ριγέ μπλε και άσπρη ποδιά και φορούσε λοξά ένα ψηλό, τρισδιάστατο μαγειρικό σκούφο…». Δίδεται εδώ η ευαίσθητη και κάπως διαταραγμένη ματιά του μικρού Μάρκους από ένα κρεοπωλείο που επισκέπτεται με τη μητέρα του.
«Περιπλανήθηκε προς την πιο επιπόλαιη πλευρά αυτού του τμήματος, όπου λεία, βελούδινα, ακέφαλα μαύρα μπούστα ήταν διακοσμημένα με επίχρυσες αλυσίδες και γυάλινα κολιέ.
Όπου κρεμαστά σκουλαρίκια ήταν στερεωμένα σε εβένινα δέντρα χωρίς φύλλα. Όπου τερατώδη ποτήρια σαμπάνιας, γεμάτα με συμπαγείς πλαστικές φυσαλίδες στο χρώμα του κρασιού, ανάμεικτες με φυσαλίδες χρυσές, ασημένιες και μαργαριταρένιες, σχημάτιζαν διακοσμητικές πυραμίδες…»
Σε τρεις σελίδες παρουσιάζεται η Φρεντερίκα να ψάχνει σε ένα κατάστημα να βρει ένα γαμήλιο δώρο για την αδελφή της που την είχε πικράνει, όταν εκείνη της είπε ότι θα παντρευτεί τον άκομψο υπεφημέριο.
Δεν ξέρω ποιος είναι τελικά κερδισμένος χρόνος. Η ανάγνωση πάντως αυτού του μυθιστορήματος οπωσδήποτε είναι κερδισμένος. Θα κλείσω με δυο παραθέματα από τον Έλιοτ που ενσωματώνει η συγγραφέας.
«Έτσι τελειώνει ο κόσμος, όχι με ένα κρότο, αλλά με ένα λυγμό»
Κούφιοι άνθρωποι, Έλιοτ
Και από τα «Τέσσερα Κουαρτέτα» που είναι το πιο μεταφυσικό έργο του Έλιοτ, όπου μετά την καταστροφή έρχεται η ελπίδα. «Όλα θα πάνε καλά».
Το μυθιστόρημα «Η Παρθένος στον κήπο» είναι ο πρώτος τόμος μιας τετραλογίας. Όταν κυκλοφορήσουν και οι άλλοι τόμοι ίσως όλα να πάνε καλά και η Φρεντερίκα και ο Αλεξάντερ να επιτύχουν και στην τέχνη και στον έρωτα.