Πανηγυρίζει την Κοίμηση της Θεομήτορος, μαζί με όλους τους ομώνυμους ναούς, και η εκκλησία «Φανερωμένη Παναγία» των Αρχανών. Μεγάλη η ιστορία της, τα θαύματά της, η στήριξή της στον τόπο που προστατεύει, μα και η πίστη των χριστιανών της περιοχής.
Ας δούμε , λοιπόν, την ιστορία της θαυματουργού εκκλησίας:
Στα χρόνια της τουρκικής σκλαβιάς, τότε που οι Αρχάνες ήταν ακόμη ένα μικρό χωριό, καθόταν στη συνοικία «Κονάκι» μια πλούσια και ενάρετη κοπέλα, γνωστή μέχρι σήμερα με το όνομα «Μαρία Αρχοντοπούλα». Κάθε βράδυ τα καλοκαίρια, καθισμένη στην αυλή του σπιτιού της ξεκουραζόταν με το βλέμμα στραμμένο ανατολικά, όπου τότε ελάχιστα σπίτια ήταν σκορπισμένα εδώ κι εκεί, που όμως τη νύχτα έκρυβαν την ύπαρξή τους, βυθισμένα στο βαθύ σκοτάδι το διπλό: νυχτιάς και σκλαβιάς.
‘Ωσπου μια νύχτα σκοτεινή ένα φωτεινό σημάδι φάνηκε να σπάζει το πηχτό αυτό σκοτάδι, στη θέση της σημερινής εκκλησίας της Παναγίας. Την πρώτη φορά δεν έδωσε πολλή προσοχή στο φωτεινό σημείο. Όταν όμως το ίδιο περιστατικό επαναλήφθηκε κι άλλες νύχτες, προσπάθησε η Μαρία να εντοπίσει το σημείο της φωτεινής εμφάνισης και στη συνέχεια έστειλε ένα εργάτη να σκάψει στο μέρος εκείνο, διότι κάποια θεία δύναμη ωθούσε την ευσεβή κόρη να βρει στο σημείο αυτό εικόνα σπουδαία και θαυματουργή, ζωγραφισμένη πάνω σε πέτρα.
Η ίδια κόρη εδώρισε στην εκκλησία την εικόνα της Αγίας Τριάδος που υπάρχει, μια μεγάλη κανδήλα, ένα θυμιατήρι που φυλάσσονται όλα σήμερα μέσα στη βιτρίνα του μικρού μουσείου της εκκλησίας. Εκείνα τα χρόνια λέγεται ότι ιδρύθηκε και το πρώτο Δημοτικό σχολείο στις Αρχάνες, αν και για το θέμα αυτό θα δώσουμε σαφείς πληροφορίες από έρευνα σε αρχεία του γνωστού Αρχανιώτη δασκάλου-συγγραφέα Νίκου Γ. Χριστινίδη.
0 πρώτος δάσκαλος, που διορίστηκε σ’ αυτό, λεγόταν Παύλος και χειροτονήθηκε ιερέας του χωριού. Ο Ρέας και δάσκαλος Παύλος παντρεύτηκε τη δωρήτρια Μαρία Αρχοντοπούλα κι έγινε πρεσβυτέρα. Όταν παντρεύτηκε τον παπα-Παύλο η πρεσβυτέρα, λέγεται, ότι φύτεψε και επεξεργάστηκε λινάρι.
Έκανε μόνη της και μεταξαριό. Με στημόνι, λοιπόν, το λινάρι και υφάδι το μετάξι ύφανε στον αργαλειό λινομέταξο ύφασμα και πάνω σ’ αυτό, το σωζόμενο μέχρι σήμερα θαυμαστό «φελόνιο», κέντησε με αξιοθαύμαστους συνδυασμούς χρωμάτων και απίθανες παραστάσεις την ωραιότητα της φύσης (πουλιά, δέντρα, καρπούς, φύλλα) με χρώματα ανεξίτηλα που θαυμάζονται πολύ ακόμη και σήμερα και που γνωστά εργοστάσια υφαντουργίας, όπως της Καστρινογιάννη, στο Ηράκλειο, Ζήτησαν να αντιγράψουν σχέδια και συνδυασμούς χρωμάτων.
Επίσης κάποιες Αρχανιώτισσες από χρόνια, έχουμε κεντήσει εργόχειρα σε αντιγραφή των σχεδίων και χρωμάτων του παλιού κειμηλίου, που φυλάσσεται στο Μουσείο της ίδιας εκκλησίας. Σημειώνουμε εδώ ότι πριν αρκετά χρόνια o καθηγητής πανεπιστημίου Φοίβος Ανωγιαννάκης, μουσικολόγος, επισκέφτηκε επίτηδες τις Αρχάνες για να δει το κειμήλιο που θαύμασε πολύ, γιατί μέσα στα άλλα σχέδια υπάρχουν κεντημένοι λαϊκοί οργανοπαίχτες (με βιολιά). Το αρχαίο αυτό θαυμαστό εργόχειρο σε παλαιότερα χρόνια φορούσε τιμητικά μόνο την ημέρα του Πάσχα o γηραιότερος ιερέας των Αρχανών.
Η εργασία του εργόχειρου είναι πάρα πολύ μεγάλη, αλλά η παράδοση του τόπου θέλει να πιστεύει ότι η πρεσβυτέρα Μαρία Αρχοντοπούλα, ΠΟΙ] το κέντησε, άρχισε την εργασία της την Καθαρή Δευτέρα και την τελείωσε το Μεγάλο Σάββατο, με νηστεία και προσευχή. Εργαζόταν όπως λένε ημέρα και νύχτα, με ελάχιστες ώρες ύπνου. Η εικόνα που εδώρισε η ευρήτρια της Παναγίας, η «Αγία Τριάς» έχει την αφιέρωση: «Δωρεά Μαρίας Πρεσβυτέρας Αρχοντοπούλας».
Πώς κτίστηκε το πρώτο τμήμα της εκκλησίας της Παναγίας
Πολύ παλιοί Αρχανιώτες υποστήριζαν ότι μετά την εύρεση της εικόνας το πρώτο τμήμα της εκκλησίας κτίστηκε ως εξής:
Εκείνα τα χρόνια, o Τούρκος διοικητής της περιοχής Αρχανών ήταν ένας αυστηρός και βάρβαρος άνθρωπος. Οι φόροι που έπρεπε να πληρώνουν οι χριστιανοί ήταν βαρείς και τα προνόμια ανύπαρκτα. Ζούσε τότε στις Αρχάνες μια μαμή που την κάλεσε o Τούρκος διοικητής να βοηθήσει την επίτοκο σύζυγό του. Της έταξε μάλιστα, αν το παιδί ήταν αρσενικό, να της έδινε γερό «μπαξίσι» και ό,τι άλλη χάρη ήθελε.
Το παιδί ήταν πράγματι αγόρι κι ο Τούρκος ενθουσιάστηκε. Ρωτά, λοιπόν, τη χριστιανή κερά μαμή τι δώρο θα ήθελε κι εκείνη του είπε: «Δε θέλω, αγά μου, μπαξίσα και δώρα μόνο να επιτρέψεις στους χωριανούς να χτίσουν μια μικρή εκκλησία, που δεν έχουν, να λατρεύουν κι εκείνοι την πίστη τους.» Εκείνος δε χάρηκε πολύ, αλλά είπε: «Καλά, μωρή γκιαούρισσα, επειδή σου ‘δωσα το λόγο μου θα σας αφήσω να χτίσετε την εκκλησία που Ζητάτε, αλλά μόνο σε μια νύχτα» είπε o κακός Τούρκος, βέβαιος ότι η εκκλησία δε κτίζεται στο χρονικό περιθώριο που τους διέθετε.
Κι όμως όλοι οι χριστιανοί ξεσηκώθηκαν σύσσωμοι για να πετύχουν τον ιερό σκοπό τους κι αφού προετοίμασαν ό,τι χρειάζονταν βάφθηκαν να χτίζουν την ορισμένη νύχτα. Άλλοι κουβαλούσαν πέτρες, άλλοι χώμα κι άλλοι νερό κι ασβέστη και μέχρι τα χαράματα είχαν σηκώσει τους γύρω τέσσερις τοίχους, μια πόρτα κι ένα παραθυράκι κι εντοιχίσανε και την εικόνα της Παναγίας της Φανερωμένης στη νοτιοανατολική πλευρά.
Αλλά όσο κι αν το ‘θελαν το έργο δεν τελείωσε μονονυχτίς. Πώς να το κάνουν τώρα; Με τι καρδιά να Ζητήσουν νέα άδεια; Μα και πάλι η κερά μαμή παίρνει το θάρρος να παρακαλέσει τον αφέντη: «Μόνο μια νύχτα ακόμη, αγά μου, κι ό,τι κάμομε…» «Καλά, να σας αφήσω θέλει να το ποχτίσετε, όμως νερό δε σας-ε δίδω ούτε μια ρανίδα…» Πώς όμως γίνεται κτίσιμο χωρίς νερό; Αλλά πάλι η πίστη και η θεία Δύναμη τους έδωσε τη λύση.
Κάθε ένας χριστιανός είχε λίγα πολλά μερικά γιδοπρόβατα που αρμέχτηκαν αμέσως. Με το γάλα αυτό έκαμαν λάσπη κι έκτισαν την καμαρωτή οροφή της μικρής εκκλησίας. Από τότε πολλοί το βεβαιώνουν ότι η στέγη του πρώτου χαμηλού κλίτους είναι «γαλατοκτισμένη».
Αργότερα συμπληρώθηκε το κτίσιμο της εκκλησίας με τα υπόλοιπα δύο κλίτη κι έγινε τριμάρτυρη. Μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους έγιναν προσπάθειες κατεδάφισης της παλιάς εκκλησίας για να κτιστεί καινούρια, μεγάλη, πολυτελής. Αλλά κάθε φορά o πρώτος που επιχειρούσε την κατεδάφιση της μικρής απέριττης εκκλησίας πέθαινε, χωρίς να μπορεί καμιά δύναμη να τον σώσει. Αυτό δείχνει ότι η χάρη Της επιθυμεί να μείνει ανέπαφος o μικρός ναός της.
Τα θαύματα της Παναγίας είναι πολλά, η θερμή προσευχή των πιστών εισακούεται πάντοτε. Σε ώρες δύσκολες – θεομηνίες, λοιμούς, ανομβρίες -επικαλούνται τη χάρη και την προστασία της. Τότε Ζώνουν ολόγυρα – κατά το έθιμο – την εκκλησία με νήματα από άσπρο βαμβάκι και η βοήθειά της είναι σίγουρη. Μα τη μεγάλη κι ολοφάνερη προστασία της την έδειξε κατά τα δύσκολα χρόνια της Γερμανικής Κατοχής.
Οι κατακτητές επιχείρησαν πολλές φορές το βομβαρδισμό των Αρχανών, αλλά μάταια προσπαθούσαν. Όταν έφταναν στο στόχο τους ξαφνικά ένα μαύρο σύννεφο σκέπαζε την περιοχή κι άλλοτε απλωνόταν κάτω από τα θανατηφόρα αεροπλάνα μια απέραντη λίμνη και μια μαυροφόρα περιφερόταν σ’ αυτή, σαν οπτασία… Έτσι σώθηκε επανειλημμένως o τόπος από την εχθρική θηριωδία.
Κι όταν κάποτε κάποιοι από τους πιλότους αυτών των αεροπλάνων θέλησαν να μάθουν την αιτία, μετά την προσγείωση ρώτησαν κι έμαθαν για την εκκλησία. Την επισκέφτηκαν κι έμειναν εκστατικοί μπροστά στην εικόνα της! Αναγνώρισαν στη γαλήνια μορφή της τη μαυροφόρα των ουρανών! Και γονάτισαν προσκυνητές μπρος στη θαυματουργό Της χάρη…