Το «Πνεύμα των Καιρών» αποτελεί μία φιλοσοφική έννοια που εκφράζει τις ιδιαιτερότητες ενός συγκεκριμένου χρονικού διαστήματος. Χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1769 από τον Γερμανό ποιητή και φιλόσοφο Johann Gottfried Herder και απεικονίζει την σκέψη και τη νοοτροπία μίας εποχής.
Παρατηρώντας τις ευρωπαϊκές πολιτικές εξελίξεις από το 2015 και μετά – κομβικό σημείο των οποίων αποτελεί η προσφυγική κρίση – το «Πνεύμα των Καιρών» παρουσιάζεται με την μορφή του Ιανού, του ρωμαϊκού θεού με τα δύο πρόσωπα. Από την μία πλευρά εμφανίζεται εθνικιστικό, ξενοφοβικό και αντιευρωπαϊκό, η σκέψη του είναι αυταρχική και μερικές φορές χρωματίζεται με καφέ κουκκίδες, το χρώμα του φασισμού.
Η αντίθετη όψη του είναι φιλοευρωπαϊκή, φιλελεύθερη και οικολογική, σέβεται τα ανθρώπινα δικαιώματα όλων των ανθρώπων και των μειονοτήτων. Η μία πλευρά του «Πνεύματος των Καιρών» προωθεί το κλείσιμο και τον αποκλεισμό. Η αντίθετη όψη του υπερασπίζεται την ανοικτή πρόσβαση στην διανόηση και την ευελιξία.
Η μία πλευρά εκφράζει την λαϊκίστικη ρητορική, την μισαλλοδοξία και την δηλητηριώδη πόλωση. Η αντίθετη εκφράζει τις στοχοθετημένες πρωτοβουλίες, τις ξεκάθαρες θέσεις και προτάσεις για τα προβλήματα της καθημερινότητας και τις νέες πρωτοποριακές ιδέες.
Οι δύο μορφές του «Πνεύματος των Καιρών» μας, αντιπροσωπεύουν τη διαιρεμένη νοοτροπία της εποχής μας, τον διαχωρισμένο τρόπο σκέψης και αίσθησης των ανθρώπων, οι οποίοι – μερικές φορές – είναι διχασμένοι ακό- μη και με τον εαυτό τους.
Αποτελούν τους αντίποδες διαφορετικών τάσεων και απόψεων ζωής και συμπεριφοράς. Έχει αποδειχθεί πως όσοι πολιτικοί χώροι δεν εκφράζουν το «Πνεύμα των Καιρών», χάνουν στην διεκδίκηση της διακυβέρνησης. Αυτός είναι και ο λόγος που τα λεγόμενα «κόμματα εξουσίας» εξαϋλώνονται.
Το Γερμανικό Σοσιαλιστικό κόμμα, η Ιταλική Αριστερά και το ΠΑΣΟΚ αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα. Από την άλλη πλευρά το ιταλικό «Κίνημα των Πέντε Αστέρων», το κυβερνών «Κόμμα Νόμου και Δικαιοσύνη» στην Πολωνία, η «Ουγγρική Αστική Συμμαχία» και οι Γερμανοί Πράσινοι συνιστούν υποδείγματα για την πολιτική μορφή που μπορεί να αποκτήσει η ιανική μορφή του «Πνεύματος των Καιρών».
Και στην Ελλάδα; Παρακολουθώντας κανείς τις συζητήσεις στην Βουλή-και όχι μόνον-είναι εύκολο να διαπιστώσει ποια πολιτικά κόμματα, παρατάξεις – και όχι μόνον-μέσω κατωτάτου επιπέδου λαϊκισμών, ψευδών, πόλωσης, χυδαιότητας λόγου και χειραγωγήσης θεσμών, υιοθετούν το πολιτικό «Πνεύμα των Καιρών». Το πρόβλημα είναι βέβαια πως αυτοί οι πολιτικοί χώροι ενσαρκώνουν την γενειοφόρα όψη του Ιανού, δηλαδή αυτή που αντιπροσωπεύει το παλιό/γηραιό, τον Θεό της Πύλης της Εξόδου και της μετάβασης προς το τέλος.
Η πολιτική εκπροσώπηση του ξυρισμένου Ιανού, δηλαδή του νέου, της έναρξης και της σποράς, λείπει. Ανοίγεται λοιπόν πεδίο λαμπρό σε πολιτικές δυνάμεις που το επιθυμούν και είναι άξιες να καλύψουν το κενό, να δώσουν πολιτική μορφή στην όψη του Ιανού που θα συνδράμει στην μετάβαση μιας ταλαιπωρημένης χώρας σε φάση συγκομιδής. Που θα κρατεί και θα φυλάττει την πύλη, η οποία θα οδηγεί αυτόν τον λαό σε μία περίοδο ισορροπίας, συναίνεσης και ευημερίας. Που θα αντιπροσωπεύει την γέννηση του νέου τοπίου.
Αρκεί βέβαια οι πολιτικές δυνάμεις που θα εκπροσωπήσουν το θετικό «Πνεύμα των Καιρών» να δημιουργηθούν από τον λαό και να ενεργούν για τον λαό. Γιατί δεν πρέπει να ξεχνιέται η παρατήρηση που εκφράζει ο Γκαίτε μέσω του Φάουστ: «Αυτό, που πνεύμα των καιρών το λες εσύ, το ίδιο το πνεύμα των αφεντάδων είναι, που μέσα καθρεφτίζονται οι καιροί» (Φάουστ Ι, στ. 575-577).
*Η Ειρήνη Βασιλάκη είναι Δ.Ν., δικηγόρος υφηγήτρια Πανεπιστημίου Göttingen