Ο αξέχαστος καθηγητής του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Ζαχαρίας Τσιρπανλής το 1985 μας έδωσε ένα μοναδικό έργο με τίτλο: “ΚΑΤΑΣΤΙΧΟ ΕΚΚΛΗΣΙΩΝ ΚΑΙ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΩΝ ΤΟΥ ΚΟΙΝΟΥ’’ (1248-1548) Συμβολή στη μελέτη των σχέσεων Πολιτείας και Εκκλησίας στη βενετοκρατούμενη Κρήτη.
Στο βιβλίο αυτό εμπεριέχονται έγγραφα των πρώτων χρόνων της βενετοκρατίας που φωτίζουν άγνωστες πτυχές της κρητικής ιστορίας και δίνουν πληροφορίες για γνωστά και άγνωστα τοπωνύμια της Κρήτης. Δίνουν πληροφορίες για τα αυτοκρατορικά μοναστήρια της Κρήτης, δηλαδή για τα μοναστήρια που ανήκαν στον βυζαντινό αυτοκράτορα. Ένα από τα σημαντικότερα ήταν η Μονή της Σφάκας που βρισκόταν στο χωριό Μύρτο. Ας δούμε όμως από το βιβλίο του Τσιρπανλή, πώς περιγράφεται η θέση και οι κτήσεις του μοναστηριού στο λατινικό κείμενο:
Monasterium Sfache est imperial cum omnibus terries et
possessionibus, quas tenebat, que sunt he:
Casale sive sedium monasterii nomine Mirto.
Casale nomine Camare.
Medietas de lo Dilesse, cum vinea, que vocatur Mamalo; et molendinum
Unum, quod est in flumine de lo Mirto.
Casale nomine Doxara.
Item habet terram laboratoriam de pasculo, scilicet Sclavoriachia
Et la Rodea cum lo Castri et et volce a lo Fundari et a lo Candino et a lo Fodele, et habet aliam multam terram a pasculo; et de supradicta terra
est terra laboratoria pro paribus bovum XXV; quod existimatur valere
annuaatim, videlicet terra laboratoria, tantum mensuras frumenti MD.
Item dicunt ipsi testes, quod vinee eiusdem monasterii, sicut credunt,
Reddunt annuatim mistata vini MD.
Item villain eiusdem monasterii sunt familie XXVIII, qui valent
Annuatim yperpera circa CCC.
Hec omnia predicta tenet hodie monasterium predictum.
Item dictum monasterium habet casale nomine Marmani, quod nunc tenet Comune Crete, quod valet annuatim yperpera CL.
Item habebat dictum monasteryum aliam terram multam de pasculo in turmam Milopotami.
Ο Ζαχαρίας Τσιρπανλής μη έχοντας πλήρη εικόνα των τοπωνύμιων της Κρήτης, ταυτοποίησε το τοπωνύμιο Mirto του εγγράφου με τη Μύρτο Ιεράπετρας και τοποθέτησε τη μονή της Σφάκας στο χωριό αυτό. Η άγνοια του συγγραφέα αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι στη σελίδα 487 του βιβλίου του στα αταύτιτα τοπωνύμια αναφέρει: Doxara, Fundari, Mamalo, Sclavoriachia, τοπωνύμια του εγγράφου.
Οι περισσότεροι καθηγητές, συγγραφείς και ερευνητές υιοθέτησαν την άποψη του Τσιρπανλή ενώ άλλοι κράτησαν αποστάσεις αφού τα γνωστά τοπωνύμια του εγγράφου βρίσκονταν πολύ μακρυά από την έδρα της μονής.
Ο πρώτος που εξέφρασε διαφορετική άποψη είναι ο φιλόλογος Εμμανουήλ Κωνσταντίνου Αστυρακάκης ο οποίος στο βιβλίο του: «Η ΤΥΛΙΣΟΣ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΟΚΤΑΤΙΑΣ» Ηράκλειο 2014, έγραψε ότι η μονή της Σφάκας βρισκόταν στο χωριό Μονή Μαλεβιζίου και το χωριό Μύρτος ταυτίζεται με το χωριό Μονή ή βρισκόταν πολύ κοντά. Ας δούμε όμως τη μετάφραση του λατινικού κειμένου από το βιβλίο του διαπρεπούς φιλόλογου, χωριανού, συγγενή και φίλου Μανόλη:
Το Μοναστήρι της Σφάκας είναι αυτοκρατορικό με όλες τις εκτάσεις γης και τις κτήσεις που κατείχε, οι οποίες είναι οι εξής:
Χωριό είτε έδρα μοναστηριού με το όνομα Μίρτο.
Χωριό με το όνομα Καμάρι.
Η μισή Τύλισος, με ένα αμπελώνα, που λέγεται Μάμαλο και ένα μύλο, ο οποίος βρίσκεται στον ποταμό του Μίρτου.
Χωριό με το όνομα Δοξαρά.
Επίσης έχει γη κατάλληλη για βοσκή, όπως π.χ. τα Σκλαβορυάκια, στη Ροδιά με το Καστρί, στο Φουνδάρι (Fundari), στο Καντινού και στο Φόδελε, και πολλά άλλα βοσκοτόπια.
Από τα παραπάνω κτήματα η αρόσιμη γη είναι 25 ζευγαριές (ζευγάρια βοδιών) δηλαδή υπολογίζεται ότι η καλλιεργούμενη γη παράγει κάθε χρόνο 1500 μουζούρια σιτάρι.
Επίσης βεβαιώνουν οι ίδιοι μάρτυρες ότι τα αμπέλια αυτού του μοναστηριού, όπως πιστεύουν, παράγουν 1500 μιστάτα κρασί κάθε χρόνο.
Οι βιλλάνοι (πάροικοι) του μοναστηριού ήταν 28 οικογένειες, που είχαν ετήσια αξία περίπου 300 υπέρπυρα. Όλα όσα αναφέραμε βρίσκονται σήμερα στην κατοχή του παραπάνω μοναστηριού.
Επίσης, στο αναφερόμενο μοναστήρι ανήκει το χωριό Μαρμάνι, το οποίο τώρα κρατεί το Κοινό της Κρήτης, και δίδει ετήσιο εισόδημα 150 υπέρπυρα.
Ακόμη, το παραπάνω μοναστήρι είχε και άλλα πολλά βοσκοτόπια στην τούρμα (περιοχή) του Μυλοποτάμου.
Ασχολούμενος συστηματικά με τα τοπωνύμια της Τυλίσου και ολόκληρης της Κρήτης τα τελευταία 20 χρόνια, θα προσπαθήσω να ταυτοποιήσω το αναφερόμενα στο έγγραφο τοπωνύμια, αφήνοντας τελευταία τα τοπωνύμια Mirto, Dilesse και Monasterium Sfache:
Casale Camare: Χωριό Καμάρι Μαλεβιζίου.
Mamalo: Υπάρχει και σήμερα τοπωνύμιο Μάμαλος εκεί που βρίσκεται το Νεκροταφείο της Μονής Μαλεβιζίου.
Flumine de lo Mirto: Ποταμός της Μύρτου ο Γαζανός ποταμός ή καλύτερα ο δυτικός παραπόταμός του, πριν ενωθεί με τον ανατολικό παραπόταμο στη θέση «Μπιμπίκι» Καβροχωρίου.
Casale Doxara: Χωριό Δοξαρά, γνωστό χωριό των πρώτων χρόνων της βενετοκρατίας, σημερινή Δόξα Μαράθου Μαλεβιζίου. Πολλοί ερευνητές ταυτίζουν εσφαλμένα, το χωριό Δοξαρά με το σημερινό χωριό Δοξαρό Μυλοποτάμου, το οποίο όμως μέχρι το 1955 ονομαζόταν Κλεψίμια.
Sclavoriachia: Σκλαβορυάκια, το τοπωνύμιο δεν υπάρχει σήμερα. Ταυτίζεται όμως με το τοπωνύμιο «Χειροπέδες» του χάρτη του Coronelli αλλά και το σημερινό τοπωνύμιο «Καλυπητήª Ροδιάς Μαλεβιζίου, που έχουν το ίδιο περιεχόμενο (σκλαβοτοπωνύμια).
Rodea: Ροδιά Μαλεβιζίου.
Castri: Παλαιόκαστρο Ροδιάς Μαλεβιζίου.
Fundari: Φρασκιά Μαλεβιζίου.
Candino: Καντινού τοπωνύμιο Αχλάδας Μαλεβιζίου (Εκκλησία Αγίου Νικολάου), ερειπωμένο χωριό βενετοκρατίας.
Fodele: Φόδελε Μαλεβιζίου.
Casale Marmani: Χωριό Μαρμάνι, γνωστό χωριό των πρώτων χρόνων της βενετοκρατίας της περιοχής Παρακάνδιας. Βρισκόταν εκεί που βρίσκεται ο Αγιος Γεώργιος ξωκλήσι μεταξύ Βουτών και Καλεσσών.
Ας κάνουμε όμως μερικές παρατηρήσεις και επισημάνσεις πριν ταυτοποιήσουμε τα σημαντικά τοπωνύμια του εγγράφου.
Τοπωνύμια κοντά στη Τύλισο: Όλα τα αναφερόμενα τοπωνύμια είναι κοντά ή σχετικά κοντά στη Τύλισο και αναφέρονται μάλιστα στο έγγραφο με μία σειρά.
Μύρτος σύνηθες τοπωνύμιο και όχι μοναδικό: Το τοπωνύμιο Μύρτος (με τις παραλλαγές του) είναι σύνηθες τοπωνύμιο στη Κρήτη. Σήμερα εκτός του Μύρτου Ιεράπετρας έχουμε και τα χωριά Μύρθιο στην πρώην επαρχία Ρεθύμνου και Μύρθιο στην πρώην επαρχία Αγίου Βασιλείου. Στη διδακτορική διατριβή του Ιωάννη Φαντάκη με τίτλο: “Οι οικισμοί της Κρήτης κατά την Β’ Βυζαντινή περίοδο’’ αναφέρεται ότι στα πρώτα χρόνια της βενετοκρατίας είχε καταγραφεί χωριό Mirthea στο σεξτέρτιο του Santa Croce το οποίο περιελάμβανε ολόκληρη την σημερινή επαρχία Μαλεβυζίου, το δυτικό τμήμα της επαρχίας Τεμένους ενώ επίσης επεκτείνεται στις επαρχίες Πυργιωτίσσης, Καινουργίου.
Ποταμός της Μύρτου: Από την αναφορά αυτή προκύπτει ότι το μεγαλύτερο χωριό στη περιοχή ήταν η Μύρτος.
Τοπωνύμιο Μυρτοκάμαρο: Το Καμάρι είναι ένας οικισμός που βρίσκεται 2 ΚΜ περίπου νότια της Τυλίσου. Στην απογραφή του FR. BAROZZI (1577) αναφέρεται ως Camari – Mirtocamaro, στην απογραφή P. CASTROFILACA (1583) αναφέρεται ως Mertocamaro, στην απογραφή A. CORNARO (1594-1615) αναφέρεται ως Mertocamero και στην απογραφή BASILICATA (1630) αναφέρεται ως Mertocamaro. Για τον προσδιορισμό του χωριού καθ’ όλη τη διάρκεια της βενετοκρατίας χρησιμοποιείται σαν πρώτο συνθετικό το τοπωνύμιο Mirto ή Merto που αποδεικνύει την εγγύτητα και το μέγεθος του τοπωνυμίου αυτού.
Τοπωνύμιο Μονή: Για πρώτη φορά ο οικισμός αναφέρεται σε έγγραφο του έτους 1356 όπου τα αδέλφια Ιωάννης, Θωμάς και Vitale Dandulo μοιράζονται την περιουσία του πατέρα τους, ποτέ Bellinus, στην περιοχή του χωριού Μονή. Το έγγραφο αυτό δημοσιεύεται στη σελίδα 340 στο έργο του Χαράλαμπου Γάσπαρη: «Η γη και οι αγρότες στην μεσαιωνική Κρήτη». Η μελέτη του εγγράφου αυτού δείχνει ομοιότητα της περιουσίας της οικογένειας Dandulo με τις κτήσεις της Μονής της Σφάκας. Αυτό αποδεικνύει ότι το μεγαλύτερο τμήμα της αυτοκρατορικής μονής περιήλθε στη σημαντική βενετσιάνικη οικογένεια Dandoulo. Το τοπωνύμιο Μονή έμεινε για να θυμίζει τη θέση της Μονής της Σφάκας.
Παπάς Μύρτου, παπάς Τυλίσου: Στο ίδιο το βιβλίο του Τσιρπανλή σε έγγραφο (έτους 1268) που αναφέρονται οι 130 παπάδες της Κρήτης και τα χωριά που λειτουργούν στη σελίδα 142 αναφέρεται: papa Nicola Calica, qui stat a lo Mirto; Papa Nicola Daflomili, qui stat a lo Delese; Στη συνέχεια αναφέρονται παπάδες άλλων μεγάλων χωριών του Μαλεβιζίου και Τεμένους. Από το στοιχείο αυτό αποδεικνύεται ότι τα χωριά Mirto και Delese είναι κοντινά και μεγάλα (για να έχουν δικό τους παπά).
Χάρτης Coronelli: Ο χάρτης αυτός στη θέση της Τυλίσου μάς δίνει το τοπωνύμιο Merti.
Από τη μελέτη όλων των παραπάνω στοιχείων προκύπτει ότι η Μονή της Σφάκας (Monasterium Sfache) ταυτίζεται με το σημερινό χωριό Μονή Μαλεβιζίου και το καθολικό του μοναστηριού με τη σημερινή εκκλησία της Αγίας Παρασκευής του χωριού που δεσπόζει σε ένα χαρακτηριστικό λόφο.
Η ερμηνεία των τοπωνυμίων Mirto και Dillese (Delese) είναι η εξής: Το έτος 365 έγινε ο μεγαλύτερος σεισμός που έπληξε ποτέ τη Κρήτη. Τότε καταστράφηκαν όλες οι κρητικές πόλεις μεταξύ των οποίων και η Τύλισος. Κάποιες από τις πόλεις της Κρήτης ξαναχτίστηκαν οι περισσότερες όμως όχι. Στη θέση της αρχαίας Τυλίσου δημιουργήθηκαν μετά τον καταστρεπτικό σεισμό μικροί οικισμοί και στη συνέχεια ξεχώρισαν δύο μεγάλα χωριά. Το μεγαλύτερο στο λόφο που καταλαμβάνει η σημερινή Τύλισος και το μικρότερο στο λόφο της «Κεφάλας» 1 ΚΜ βορειότερα του πρώτου λόφου. Όλη η περιοχή ονομαζόταν Τύλισος, για να ξεχωρίζουν όμως τα δύο χωριά το μεγαλύτερο ονομάσθηκε Mirto ή Merti (λατινικό meritus=αξία), και το μικρότερο διατήρησε το όνομα Τύλισος (Dillese, Delese). Από τα πρώτα χρόνια της βενετοκρατίας το μικρότερο χωριό εγκαταταλείφθηκε σταδιακά και οι άνθρωποι μετακινήθηκαν στο μεγαλύτερο. Η ονομασία Τύλισος επικράτησε στο μεγάλο χωριό και το όνομα Μύρτος ξεχάστηκε. Η περιοχή που καταλάμβανε το μικρότερο χωριό ονομάστηκε Κάτω Τύλισος, ονομασία που εξακολουθεί μέχρι και σήμερα.
*O Εμμαν. Μιχ. Αστυρακάκης είναι τοπογράφος μηχανικός – ερευνητής