Μετά την κήρυξη του πολέμου με την Ιταλία στις 28 Οκτωβρίου του 1940 στην Κρήτη, οργανώθηκε σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα μία ολόκληρη Μεραρχία, η επονομαζόμενη 5η Μεραρχία της Κρήτης. Αποτελούνταν από 18662 οπλίτες, 566 αξιωματικούς, 687 υποζύγια και 81 αυτοκίνητα. Άρχισαν γυμναστική και εκπαίδευση των οπλιτών σε όλα τα διαμερίσματα της Κρήτης και σε μικρό διάστημα αναχώρησαν από το Ηράκλειο και ενσωματώθηκαν στο 2ο Σώμα στρατού. Μεταφέρθηκαν στην Ήπειρο και συγκεκριμένα στην Κλεισούρα και, πολεμώντας τα στενά, πεζοπόρησαν μία απόσταση 200 Κm περίπου και στις 27 Ιανουαρίου του 1940 έφτασαν στην περιοχή της Κλεισούρας στις νότιες παρυφές του βουνού Τρεμπεσίνα όπου και στρατοπέδευσαν, στη Νότια Αλβανία, είχε μήκος 26Κ m υψόμετρο 1923 m και θερμοκρασία εδάφους -20 βαθμούς.
Η Μεραρχία πολέμησε νικηφόρα σε όλο το μέτωπο και έγραψε χρυσή σελίδα στην ιστορία της Ελλάδας, είχε και μεγάλες απώλειες που έφτασαν τους χίλιους 1141 νεκρούς, 2025 τραυματίες, 2553 παγόπληκτους και 434 που υπέφεραν από διάφορα νοσήματα. Σύνολο 6153 άντρες, δηλαδή το ένα τρίτο της αρχικής δύναμης.(1)
Στις 17 Απριλίου του 1941 η Μεραρχία οπισθοχώρησε μετά την επίθεση που δέχτηκε από την πανίσχυρη Γερμανία, που ήταν καλύτερα εξοπλισμένη. Η Μεραρχία υποχώρησε και μπήκε ξανά σε Ελληνικό έδαφος.
Ξεκίνησε, δυστυχώς, ο Γολγοθάς της επιστροφής στην Κρήτη, πλήρως αβέβαιοι για το πώς και με ποια μέσα θα έφθαναν στην πατρίδα. Αρχίσαν πεζοπορία με τα υποζύγια της Μεραρχίας, στη διαδρομή μπήκαν και χιλιάδες Κρήτες στρατιώτες που είχαν εγκαταλείψει τις μονάδες, ένα σύνολο περίπου είκοσι χιλιάδων ανδρών πέρασαν στις 17 Μαΐου του 1940 από την Ναύπακτο στον Ψαθόπυργο Πελοποννήσου. Εκεί πληροφορήθηκαν για την μάχη της Κρήτης και μετά από 10 ημέρες παραμονής έγινε η αποστράτευσή τους. Από Ομόνοια της Πελοποννήσου πολλοί αναχώρησαν για την Κρήτη. Άλλοι κατέληξαν στην Αθήνα.
Όσοι δεν είχαν κάποιο φιλικό ή συγγενικό σπίτι τριγυρνούσαν κουρελιάριδες και πεινασμένοι και πολλοί έμειναν γύρω από το Ζάππειο. Αρχές Ιουλίου, σε συσσίτια που οργανώνει η κατοχική κυβέρνηση στο Παναθηναϊκό Στάδιο, οι Ιταλοί και Γερμανοί έκαναν μπλόκο και συνέλαβαν 1200 Κρητικούς. Χαρακτηρίστηκαν αιχμάλωτοι πολέμου και μεταφέρθηκαν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Λάρισα. Στους 10 μήνες που έμειναν εκεί πέθαναν από την πείνα, το κρύο, τις κακουχίες και τις τιμωρίες 900 άτομα περίπου. Όσοι δεν συνελήφθησαν στο μπλόκο παρέμειναν στην Αθήνα, αρκετοί πέθαναν από λιμό και τη βαρυχειμωνιά του 1941-1942.
Αρχικά είχε συμφωνηθεί με τους Γερμανούς ότι κανένας Έλληνας στρατιώτης που πολέμησε στην Αλβανία δεν θα θεωρηθεί αιχμάλωτος πολέμου. Ο γερμανικός στρατός βρισκόταν μεταξύ ελληνικού και ιταλικού στρατού για να εμποδίσει τους Ιταλούς να μπουν σε ελληνικό έδαφος και τις ελληνικές μονάδες να επιστρέψουν στις έδρες τους και οι στρατιώτες να αποστρατευτούν. Δυστυχώς, μετά την υπογεγραμμένη συμφωνία συνθηκολόγησης από Έλληνες αξιωματικούς, οι οποίοι ενήργησαν χωρίς την άδεια των ελληνικών στρατιωτικών αρχών, οι στρατιώτες του μετώπου της Ηπείρου θεωρήθηκαν αιχμάλωτοι πολέμου με υποχρέωση να παραδώσουν τον οπλισμό τους.
Η 5η Μεραρχία παρέδωσε τον οπλισμό στις 25 Απριλίου του 1941.
Πολλοί από τους στρατιώτες αντί να παραδώσουν τον οπλισμό τους προτίμησαν να τον κρύψουν ή τον έδωσαν σε ντόπιους ή τον κατέστρεψαν. Τα συναισθήματα των στρατιωτών της στρατιάς της Ηπείρου από την ημέρα της σύμπτυξης μέχρι την ημέρα παράδοσης του οπλισμού είναι δύσκολο να περιγραφούν. Απορία, απογοήτευση, πικρία, συγκίνηση, ταπείνωση, θυμός, εκδίκηση.
Ένα μικρό παράδειγμα αποτελεί το χωριό του Κρουσώνα, που αναλογικά ότι συνέβη εδώ συνέβη και σε κάθε χωριό της Κρήτης. Η ηλικία αυτών που έλαβαν μέρος στην επιστράτευση είναι από 19 έως 38 ετών και συγκεκριμένα οι γεννηθέντες από το 1903 έως και το 1921. Στον Κρουσώνα αυτά τα χρόνια γεννήθηκαν 766 αγόρια(2) που ένα μεγάλο μέρος από αυτά τα παιδιά έλαβαν μέρος στην επιστράτευση. Πρέπει να συλλογιστούμε ότι τα χρόνια αυτά υπήρχε πολύ μεγάλη παιδική θνησιμότητα και πολλοί από αυτούς τους άνδρες είχαν μεταναστεύσει κυρίως στην Αμερική οι υπόλοιποι που ήταν υγιείς έλαβαν μέρος στο έπος της Αλβανίας και από αυτούς σκοτώθηκαν δέκα άτομα οι οποίοι είναι:
- Πιπεράκης Μιχαήλ
- Κατσαλάκης Γεώργιος Ιωάννου
- Πυργιανάκης Κωνσταντίνος Ιωάννου
- Λεμονάκης Κωνσταντίνος Γεωργίου
- Αναστασάκης Δημήτριος Ζαχαρία (λοχίας διδάσκαλος)
- Τζουλιαδάκης Δράκος Νικολάου
- Βελανδάκης Αστρινός Γ.
- Τρυπιδάκης Νικόλαος Δράκου (χωροφύλακας στην Πελοπόννησο)
- Φασουλάκης Αλέξανδρος Γεωργίου
- Γεωργαντάς Σάββας Ιωάννου
Όταν ερχόταν το μήνυμα του θανάτου στρατιώτη, το θλιβερό γεγονός της ανακοίνωσης στην οικογένεια το είχαν ο πρόεδρος της κοινότητας και ο ιερέας. Στον Κρουσώνα σχηματίσθηκε ερανική επιτροπή αποτελούμενη από 60 άτομα που συνέλεξαν λάδι, σταφίδες, κουβέρτες, πετσέτες, πλεχτές κάλτσες, φανέλες κ.λπ. και τα παρέδωσαν στην νομαρχία. Ο έρανος διεξήχθη σε Κρουσώνα, Σάρχο, Κιθαρίδα και Λουτράκι.
Ενδεικτικά και για ιστορικούς λόγους από μία πρώτη ιστορική έρευνα παραθέτω ονόματα των στρατιωτών που έλαβαν μέρος στον πόλεμο της Αλβανίας. Η έρευνα συνεχίζεται και ελπίζω ότι σύντομα θα ολοκληρωθεί:
1) Πυργιανάκης Γεώργιος του Ηρακλή
2) Δρακουλάκης Γεώργιος η Μπακαλάκης
3) Μερονιανάκης Απόστολος Δημητρίου
4) Καλλιγιαννάκης Ευάγγελος
5) Καλλιγιαννάκης Αντώνιος
6) Καλλιγιαννάκης Δημητριος του Γεωργίου
7) Χριστοδουλάκης Νικόλαος
8) Μαμουλάκης Δάσκαλος
9) Μανουράς Κωνσταντίνος, Δάσκαλος
10) Σαββάκης
11) Γιανναδάκης Χαράλαμπος του Νικολάου
12) Φασουλάκης Κωνσταντίνος του Χριστόδουλου
13) Τραπιέρης Μιχαήλ
14) Ξυλούρης Μενέλαος Δκηγόρος βουλευτής
15) Κοτζάμπασης τραυματίας
16) Ανδρεαδάκης Ιωάννης Γεωργίου
17) Λεμονάκης Δημήτριος Γεωργίου
18) Βαλτζάκης Νικόλαος Φιλίππου
19) Στουπάκης Μιχαήλ Δημητρίου ή Κοκοβακης
20) Πιτσικάκης Γεώργιος του Απόστολου ή Κουφός
21) Φασουλάκης Αλέξανδρος του Γεωργίου, σκοτώθηκε
22) Κοκολάκης Ιωάννης του Εμμανουήλ
23) Πυργιανάκης Κωνσταντίνος του Ιωάννου, σκοτώθηκε
24) Πιπεράκης Μιχαήλ, σκοτώθηκε
25) Κατσαλάκης Γεώργιος Ιωάννου, σκοτώθηκε
26) Λεμονάκης Κωνσταντίνος του Γεωργίου, σκοτώθηκε
27) Τζουλιάδακης Δράκος Νικολάου, σκοτώθηκε
28) Βελανδάκης Αστρινός Γεωργίου, σκοτώθηκε
29) Τρυπιδάκης Νικόλαος του Δράκου, σκοτώθηκε, χωροφύλακας στην Πελοπόννησο
30) Γεωργαντάς Σάββας του Ιωάννου, σκοτώθηκε
31) Πειρασμάκης Γεώργιος Κωνσταντίνου
32) Κριτσωτάκης Εμμανουήλ, ιατρός
33) Γωνιανάκης Πέτρος (Μοναχός)
34) Βαμβουκάκης Κωνσταντίνος, πνίγηκε με την βύθιση του πλοίου ΤΑΝΑΪΣ
35) Γωνιανάκης Φοίβος
36) Πυργιανάκης Γεώργιος του Ιωάννου
37) Πουλορινάκης Νικόλαος
Η επιστροφή στην Κρήτη ήταν περιπετειώδης για όσους κατόρθωσαν να φτάσουν από την Πελοπόννησο προς Χανιά επιβιβαζόμενοι σε ψαρόβαρκες, που το νερό της θάλασσας ίσα που δεν πλημμύριζε τη βάρκα και μετά πάνω στις οροφές των λεωφορείων μεταφέρθηκαν έως το Ηράκλειο και με τα πόδια στον μαυροφορεμένο Κρουσώνα, που είχε καταληφθεί από τους Γερμανούς, και είχαν ξεκινήσει τα αντίποινα για τη πάνδημη συμμετοχή τους στη μάχη της Κρήτης.
Το τίμημα που πλήρωσε ο Κρουσώνας για την αντίσταση κατά των Γερμανών ήταν 56 νεκροί. Σε όλη την Κρήτη έχουν στηθεί μνημεία και αναφέρονται τα ονόματα όλων όσοι σκοτώθηκαν στην Αλβανία ή στην αντίσταση κατά των Γερμανών. Δυστυχώς, στον Κρουσώνα για τους δέκα νεκρούς της Αλβανίας ακόμα δεν υπάρχει ένα μνημείο εντός του χωριού που να αναγράφονται τα ονόματά τους. Χρέος της δημοτικής Αρχής να στήσει ένα μνημείο και για αυτούς τους νεκρούς πατριώτες.
Το παράδειγμα των μαχητών του Αλβανικού έπους μας διδάσκει για μία ακόμη φορά ότι η Θυσία για την πατρίδα και την ελευθερία είναι το ύψιστο αγαθό των Ελλήνων.
Σημείωση: Πολλές ευχαριστίες οφείλω στον φίλο Νίκο Παρασκευά και στους ανώνυμους Κρουσανιώτες που βοήθησαν στην συγγραφή του άρθρου
1) Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού
2) Δημοτολόγιο Δήμου Κρουσώνα
*Ο Ηρακλής Πυργιανάκης είναι αρχιτέκτονας-μηχανικός