Ήδη στην Καστρινή πολιτεία λειτουργούσε εξαιτίας της συνδρομής αρκετών φιλόμουσων και φιλάνθρωπων συμπολιτών μας νυχτερινή σχολή, στην οποία φοιτούσαν αρκετά παιδιά των λαϊκών στρωμάτων, παιδιά του λαού, τα οποία ήταν μικροί βιοπαλαιστές και έπρεπε να βγάλουν το χαρτζιλίκι τους, αλλά να μάθουν και κάποια τέχνη συγχρόνως, με αποτέλεσμα να βοηθήσουν αφενός τις οικογένειές τους και αφετέρου τους εαυτούς των.
Αυτοί λοιπόν οι μικροί βιοπαλαιστές, μετά την επίπονη εργασία της ημέρας, έσπευδαν πρόθυμα την νύχτα στη σχολή αυτή, προκειμένου να λάβουν την απαραίτητη και στοιχειώδη μόρφωση. Ολα αυτά γίνονταν κάτω από δύσκολες συνθήκες και χρειαζόταν μεγάλος κόπος, αφού οι περιστάσεις ήταν δυσμενείς, προκειμένου αυτά τα παιδιά να αποκτήσουν τα προερχόμενα από την παιδεία αγαθά, να αποκτήσουν γνώσεις και γενικά να μάθουν όσο γίνεται περισσότερα πράγματα, τα οποία τους παρείχε η νυχτερινή σχολή.
Ηράκλειο, Νοέμβριος του 1908. Η τοπική ηρακλειώτικη εφημερίδα “ΙΔΗ” με ημερομηνία 29η Νοεμβρίου μάς ενημερώνει για την ίδρυση λαϊκής σχολής, λέγοντας, ότι από τα μέσα περίπου αυτού του μήνα άρχισε παράλληλα με τη λειτουργία της νυχτερινής σχολής και η λειτουργία της Λαϊκής σχολής. Όλα αυτά γίνονται με πρωτοβουλία των χρηστών και εντίμων συμπολιτών μας, αλλά και με τις ενέργειες του σεβασμιωτάτου Μητροπολίτη Κρήτης, του σημερινού Αρχιεπισκόπου δηλαδή. Μητροπολίτης Κρήτης εκείνη την περίοδο είναι ο λόγιος και δραστήριος Ευμένιος Ξηρουδάκης, ο οποίος λίγο αργότερα, το 1912, ιδρύει το περιοδικό “Χριστιανική Κρήτη” με την επιστημονική εποπτεία και επιμέλεια του Στ. Ξανθουδίδη.
Πρόκειται για το πρώτο αξιόλογο επιστημονικό βήμα των κρητολογικών μελετών. Στους δύο τόμους που εξεδόθηκαν το 1912, καθώς και το 1913-1915, περιλαμβάνονται σημαντικές μελέτες και άρθρα για τη Βενετοκρατία και την Τουρκοκρατία. Εκείνη την περίοδο επίσης ο λόγιος δημοσιογράφος και ιστορικός της Κρήτης, Ιωάννης Μουρέλλος, ίδρυσε το αξιόλογο περιοδικό “Κρητική στοά”, Ηράκλειο 1909-1911.
Αξιόλογη πνευματική κίνηση παρατηρείται κατά την περίοδο αυτή σε όλες τις πόλεις του νησιού μας. Υπάρχουν δραστήριοι φιλολογικοί σύλλογοι και λειτουργούν σπουδαίες βιβλιοθήκες όπως η “Αθηνά” του φιλολογικού συλλόγου “Χρυσόστομος” των Χανίων και φυσικά η Βικελαία Δημοτική βιβλιοθήκη στην πόλη μας. Επανέρχομαι όμως στην ίδρυση και σύσταση αυτής της λαϊκής σχολής, που σκοπό είχε να μορφώσει τους εργαζόμενους και τους τεχνίτες, οι οποίοι δεν ευτύχησαν να φοιτήσουν σε σχολείο κατά την παιδική τους ηλικία και στερήθηκαν εκείνων των γνώσεων, οι οποίες είναι αναγκαιότατες στον κάθε πολίτη.
Έπρεπε δηλαδή, σύμφωνα με το πνεύμα της εποχής, αλλά και σύμφωνα με τις απαιτήσεις της λαϊκής σχολής, κάθε πολίτης να κατέχει εκτός από την τέχνη του και στοιχεία της θρησκείας του, της ιστορίας του έθνους μας, όπως και των καθηκόντων, των δικαιωμάτων που πρέπει να έχει ο κάθε πολίτης προς την πολιτεία. Σήμερα ίσως αυτά να θεωρούνται υπερβολικά και να περνούν απαρατήρητα, όμως… έχουν το λόγο τους και φυσικά την βαρύτητά τους.
Ετσι κατά τις νυχτερινές ώρες λειτουργίας της σχολής κάθε εβδομάδα διδασκόταν το μάθημα των Θρησκευτικών και φυσικά το μάθημα της εθνικής μας ιστορίας. Την εσπέρα δε του Σαββάτου και Κυριακής (την Κυριακή συγκεκριμένα στις 2.30 μ.μ. ο σεβασμιώτατος ανέλυε θέματα και έκανε μαθήματα θρησκευτικοκοινωνικού περιεχομένου). Ένα τέτοιο θέμα ήταν: “Τα καθήκοντα του ανθρώπου ως χριστιανού και ως πολίτου”. Με μεγάλο ζήλο και πολλή αγάπη εδίδασκαν και άλλοι καθηγητές, κληρικοί σ’ αυτή τη σχολή, όπως: ο Γεώργιος Μαθιουδάκης, ο Αγησίλαος Καραμπασάκης και φυσικά ο αρχιμανδρίτης Τιμόθεος Βενέρης, ο οποίος αργότερα έγινε και αρχιεπίσκοπος Κρήτης.
Ο Τιμόθεος Βενέρης εξελέγη Μητροπολίτης Κρήτης το 1933 και τον Ιανουάριο του 1941 παύθηκε. Ας επανέλθουμε όμως στην προσφορά της λαϊκής σχολής, η οποία τονίζεται και αναγνωρίζεται ιδιαίτερα από απόσπασμα του δημοσιεύματος της προαναφερόμενης εφημερίδας: “Είναι άξιοι θερμοτάτων συγχαρητηρίων και οι αναλαβόντες την πρωτοβουλίαν προς ίδρυσιν της σχολής ταύτης ας και οι συντελέσαντες εις τούτο, όπως και οι διδάσκοντες, οίτινες πάνυ αφιλοκερδώς διαθέτουσιν ώρας της ανέσεως ή και της μελέτης αυτών προς φωτισμόν και μόρφωσιν των συμπολιτών των.
Είμεθα βέβαιοι ότι μικρόν κατά μικρόν θα εισαχθεί εις ταύτην η διδασκαλία και άλλων μαθημάτων, ώστε συμπληρωθέντες του κύκλου αυτών, να αποβεί η σχολή αύτη αληθές μορφωτικόν κέντρον των εργατικών τάξεων δυνάμενου να παράσχει πλείστους ωφελείας εις τους ανθρώπον του λαού τους αποτελούντας εν των σπουδαιοτάτων στοιχείων πάσης κοινωνίας. Αλλά προς τούτο είναι ανάγκη να γίνει η κατάλληλος ενέργεια εκ μέρους των αρμοδίων, ίνα εξευρεθώσιν μονίμως πόροι τινές απαραίτητοι εις την κοινωνικήν λειτουργίαν της σχολής και εις βαθμιαίαν προαγωγήν αυτής”.
Μεγάλο Κάστρο… Νοέμβριος του 1908. Σύμφωνα με τον αρθρογράφο της ΙΔΗΣ, ο μήνας αυτός μπήκε με άγριες διαθέσεις… Πολύ το κρύο, εξαιτίας του χιονιού που κάλυψε τις γύρω πλαγιές της πόλης μας. Ας μην ξεχνάμε ότι βρισκόμασταν και σε προεροταστική περίοδο ενόψει των εορτών των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς. Χαρακτηριστικές είναι οι καταχωρίσεις της εφημερίδας όπως: Μέγα ευρωπαϊκό γαλακτοπωλείο, Μιχάλη Σμαργιανάκη, Εν Ηρακλείω, πλατεία Αμπάρ Αλτί, αρχή του σημερινού δρόμου Χάνδακος. Το κατάστημα όλη τη νύχτα παραμένει ανοικτό και συνεχίζει την καταχώρισή της η εφημερίδα:
“Εις το άνω Κατάστημα ευρίσκεται πάντοτε γάλα αγελάδος ζεστό και κρύο της ώρας.
Αι ευτραφείς και υγιέσταται Ρωσσικαί αγελάδες αμέλγονται τρις της ημέρας, ούτως ώστε δύναταί τις να έχη πάντοτε καθ’ οιανδήποτε ώραν ημέρας και νυκτός γάλα φ΄ρεσκο και θρεπτικόν του οποίου η τιμή κανονίζεται εκ της εποχής του έτους.
Εν τω ιδίω καταστήματι ευρίσκονται: λουκουμάδες, μπακλαβάς, καταϊφι, γαλακτομπούρεκο, τσάι σκέτο και με γάλα, κακάο, σικολάτα, ριζόγαλο, κρέμα, αυγά με βούτυρο φρέσκο και άπαντα τα είδη της ζαχαροπλαστικής κατασκευαζόμενα υπό ειδικού τεχνίτου.
Δέχεται παραγγελίας ζαχαροπλαστικής.
Υπάρχει και ταύρος ρωσσικός δια τους έχοντας αγελάδας επί μικρά αμοιβή”.
Και αφού οι μέρες το καλούσαν, γιορτές από τη μία και οι χειμωνιάτικες νύχτες από την άλλη ένα κονιάκ ή και δύο θα ήταν ό,τι έπρεπε από το κατάστημα του Γεωργίου Καπνιστού, στην συνοικία της Αγίας Αικατερίνης. Πώληση χονδρική και λιανική, προερχόμενο από γνήσιο οίνο μαλβαζίας. Όσο για την ποιότητά του, ποιός θα μπορούσε να αμφιβάλλει, αφού η καταχώριση που ακολουθεί τα λέει όλα: