Όσο λανθασμένα, σκληρά και άκομψα και να διαπαιδαγωγηθεί ένα παιδί, άλλο τόσο διατηρεί μία φυσική κοινωνικότητα. Είναι η ίδια η Μαρία Μοντεσόρι που σαν παιδαγωγός κατακρίνει την έννοια της «υπόδειξης» στην ανατροφή του παιδιού, προβάλλοντας επιπρόσθετα μια δριμεία κοινωνική κριτική.
Όμως, κάθε παιδί οφείλει να αναγνωρίζει παρατηρώντας και νοιώθοντας τις κυρίαρχες κοινωνικές αξίες της ανθρώπινης ομάδας μέσα στην οποία ζει και μεγαλώνει.
Όσο και αν έχουμε να κάνουμε στις μέρες μας με μία «μεταμοντέρνα» κοινωνία, τόσο τα διάφορα θραύσματά της, εκεί όπου δεν φαίνεται να παρουσιάζουν καμία σαφή εικόνα ομογενοποίησης, συγκλίνουν τελικά σε μία βασική δομή που σχετίζεται άμεσα με την επιβίωση του είδους μας.
Αναζητάμε την ανθρώπινη αξιοπρέπεια σε κάθε όψη της ζωής, αναζητάμε αρετές όπως το θάρρος λ.χ., κι ευχόμαστε τα παιδιά μας να μπορέσουν να οραματιστούν με διαύγεια ένα μέλλον, ένα έδαφος πρόσφορο στην ευδαιμονία, τη μακροζωία και γεμάτο νόημα ζωτικό.
Αρωγός πάντα στις όποιες προσλαμβάνουσες των παιδιών είναι η φυσική τους κοινωνικότητα. Και είναι δυνατόν, μέσα από τον διάλογο ανάμεσα στις γενιές, να κυοφορηθεί ένα αίσθημα αγάπης για τις διάφορες αρετές, ακόμα και για τις απαιτητικότερες από αυτές.
Πώς αλλιώς μπορεί να νοηθεί η αυτοθυσία των πυροσβεστών ή η υπευθυνότητα ή η ακεραιότητα του χαρακτήρα ενός δημόσιου λειτουργού; Μέσα από το παιχνίδι και τη μίμηση εξαγγέλλεται η άμιλλα ανάμεσα στις γενιές, ανάμεσα στις οικογένειες, μια άμιλλα εν πολλοίς ευγενική που προάγει κατά τρόπο θετικό τα πράγματα και τις υποθέσεις.
«Άμες δε γησόμεθα πολλώ κάρονες» έλεγαν κάποτε οι νέοι- «κι εμείς θα γίνουμε πολύ καλύτεροί σας» – απευθυνόμενοι στους πρεσβυτέρους τους. Οι ιδέες, οι αξίες που αυτές συνεπάγονται – μέσα από ένα γενικευμένο ηθικό πλέγμα – οφείλουν να καλλιεργούνται μέσα από την εκπαίδευση, ερχόμενες συχνά σε αντιπαλότητα με την αγνή φυσική κοινωνικότητα του παιδιού.
Παλαιότερα δοκιμάστηκε το δίπολο της επιτήρησης και της τιμωρίας, όμως όπως είναι γνωστό, απέτυχε στο να προσδώσει βαθιά αφομοιωμένες προδιαθέσεις στους χαρακτήρες. Η λέξη «παιδί» προέρχεται από το ρήμα «παίζω».
Κι αυτό είναι που με ορμή επιζητά αυτή η μικρή ανθρώπινη οντότητα. Κι από το παιχνίδι εκπηγάζει η φιλία και η δημιουργικότητα, καθώς η επίσης φυσική επιθετικότητα απορροφάται και μετουσιώνεται σε συνεργασία.
Μια άσκηση που βοηθάει στο να κατανοήσουμε, να αφουγκραστούμε τον ιδιαίτερο ψυχικό κόσμο του παιδιού, είναι αυτή της ζωγραφικής. Δεν είναι δύσκολο να ερμηνεύσουμε τα πολύχρωμα συνήθως παιδικά σχέδια.
Απεικονίζουν συνήθως μέσα από σύμβολα – όπως λ.χ. τέσσερεις πολυκατοικίες για παράδειγμα – την οικογένεια προέλευσης του παιδιού και τον τρόπο, τη γωνία, το πρίσμα κάτω από το οποίο αντιλαμβάνεται το ίδιο τόσο τη θέση του μέσα σ’ αυτήν, όσο και τις υπόλοιπες σχέσεις μεταξύ των άλλων μελών.
Το «εγώ» του παιδιού επισημαίνεται εύκολα μέσα στο σκίτσο. Οι ενήλικες, τα ενήλικα μέλη το ίδιο. Τα αδέρφια επίσης. Κι είναι αυτά τα σχέδια ημερολογιακοί, χρονολογημένοι δείκτες πορείας ενός κατά κανόνα πλούσιου εσωτερικού συναισθηματικού κόσμου.
Προχωρώντας στη ζωή, προχωρώντας προς την ζητούμενη κοινωνική ένταξη, και δη προχωρώντας με επιτυχία, το παιδί επιλέγει λίγο-λίγο τον δρόμο που θα ακολουθήσει μεγαλώνοντας.
Ο εκπαιδευτικός πρέπει και οφείλει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικός: να προβάλλει όσο το δυνατόν καθαρότερα τις προοπτικές, τις διεξόδους, αλλά και τα ζητούμενα από την κοινωνία, κι αυτό σε πλήρη εναρμόνιση με την παιδική ευφυία και αισθαντικότητα.
Δύσκολο και άξιο έργο τελικά…
Ο Μπάμπης Λάσκαρις είναι κοινωνικός ανθρωπολόγος, μέλος της Ελληνικής Φιλοσοφικής Εταιρείας