Η αναγνώριση των δικαιωμάτων ατόμων με διαφορετική σεξουαλική συμπεριφορά από αυτήν της πλειοψηφίας (lesbian, gay, bisexual, transgender, queer, intersex (LGBTQI+), ή στα Ελληνικά: ΛΟΑΤΚΙ+) έχει σημειώσει τεράστια πρόοδο σε παγκόσμιο επίπεδο τα τελευταία χρόνια, αλλά σε πολλές χώρες αντιμετωπίζουν ακόμα διακρίσεις και βία, γεγονός που οδηγεί σε αποκλεισμό.
Το τελευταίο Athens Pride (τo 14o απο το 2005) στην Αθήνα και άλλες επαρχιακές πόλεις το αμέσως επόμενο διάστημα δίνουν αφορμή για αναζωπύρωση του διαλόγου αποδοχής σε θεσμικό κοινωνικό επίπεδο της ισονομίας των ατόμων αυτών με κριτήριο τα λογικά – επιστημονικά επιχειρήματα και όχι με συναισθηματικές προσεγγίσεις.
Α) Δημογραφικά χαρακτηριστικά
Διάφορες μελέτες στις ΗΠΑ (UCLA), Αγγλία (Υπουργεία Οικονομικών και Εμπορίου για οικονομικά και κοινωνικά θέματα), Γερμανία και Ισπανία ανεβάζουν το ποσοστό των ατόμων ΛΟΑΤΚΙ+ 2,5% – 6% του γενικού πληθυσμού1,2, (έως και 15,4% στο Σαν Φρανσίσκο1).
Β) Αιτιολογικές θεωρήσεις της ομοφυλοφιλίας – ιατρική προσέγγιση.
Οι κλασικές αιτιολογικές θεωρίες στη σύγχρονη ιστορία κατατάσσουν την ομοφυλοφιλία σε τρεις κυρίως κατηγορίες: α) παθολογική νοσολογική οντότητα, β) ανωριμότητα με ψυχαναλυτικό υπόβαθρο γ) φυσιολογική έκφραση συμπεριφορικής ποικιλομορφίας.
Οι υποστηρικτές της Ψυχοπαθολογικής Νοσολογίας θεωρούσαν την ομοφυλοφιλία σαν ένα «βιολογικό ελάττωμα» με αρνητικές ηθικές προεκτάσεις, και αντικοινωνική συμπεριφορά.
Οι ψυχαναλυτικές προσεγγίσεις (Φρόυντ) την θεωρούσαν σαν αδυναμία φυσιολογικής ωρίμανσης του εφήβου προς την ετεροσεξουαλική συμπεριφορά.
Από την δεκαετία του 1970 η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία και τo 1990 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αφαίρεσαν οριστικά την ομοφυλοφιλία από τον Διεθνή Κατάλογο Ασθενειών (ICD-10). Η ομοφυλοφιλία πλέον δεν αποτελεί αντικείμενο ιατρικής αντιμετώπισης, αλλά θεωρείται μία φυσιολογική ποικιλία ανθρώπινης συμπεριφοράς (όπως πχ. η ιδιότητα του είναι κανείς αριστερόχειρας).
Από την άλλη μεριά, τα άτομα αυτά εμφανίζουν συχνότερα επιβαρυμένες υγειονο – διαιτητικές συνήθειες όπως αυξημένη κατάχρηση καπνού και αλκοόλ και εμφανίζουν διπλάσια συχνότητα καταθλιπτικής/αγχώδους διαταρα- χής καθώς και 1,5 φορά παραπάνω απόπειρες αυτοκτονίας από ό,τι τα ετεροφυλόφιλα άτομα3.
Το επιβαρυμένο ψυχιατρικό προφίλ των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων μπορεί να αποδοθεί στις αυξημένες εμπειρίες από διακρίσεις / στιγματισμένες συμπεριφορές. Στοιχεία σε νεαρά κυρίως άτομα ΛΟΑΤΚΙ+ καταδεικνύουν ότι οι αρνητικές αυτές εμπειρίες να «εσωτερικοποιούνται» και να οδηγούν σε αγχώδεις και καταθλιπτικές διαταραχές. Ο αρνητικός αυτός αντίκτυπος μπορεί να βελτιωθεί από την θετική κοινωνική στάση και την οικογενειακή υποστήριξη4.
Το καθεστώς της ψυχολογικής πίεσης που δέχονται πολλά από τα ΛOATKI+ άτομα, μπορεί να αποτελεί εξήγηση κάποιων υπερβολικών συμπεριφορών, πχ υπερβολικές – προκλητικές εμφανίσεις. Πάντως πρέπει να τονισθεί ότι τα περισσότερα προτιμούν την συμπεριφορά χαμηλών τόνων για λόγους αυτοπροστασίας.
Γ) Ιστορική και πολιτική αποδοχή των δικαιωμάτων των σεξουαλικών μειοψηφιών
Είναι αναμφισβήτητο ότι ιστορικά τα περισσότερο καταπιεστικά προς τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα ήταν τα ολοκληρωτικά καθεστώτα (φασισμός – κομμουνισμός) .
Στη Ναζιστική Γερμανία οι Ναζί χαρακτήριζαν την ομοφυλοφιλία ως “σεξουαλικό μπολσεβικισμό”, οι δε ομοφυλόφιλοι είχαν την εξοντωτική μοίρα των Εβραίων και λοιπών μειονοτήτων.
Οι καθοδηγητές του κομμουνισμού Κάρλ Μάρξ, Φρήντριχ Ένγκελς έγραψαν ότι «η ενασχόληση με το ζήτημα αυτό δίνει μεγάλη έμφαση σε θέματα που δεν σχετίζονται με την ταξική πάλη και επομένως θεωρήθηκε ασυμβίβαστη με τον επιστημονικό σοσιαλισμό».
Στη Σοβιετική Ένωση (παρά την αρχική κατανόηση κατά τα πρώτα έτη της σοβιετικής επανάστασης), ο Ιωσήφ Στάλιν το 1933 καθιέρωσε με το άρθρο 121 στον ποινικό κώδικα την εγκληματικότητα της ανδρικής ομοφυλοφιλίας. Υπάρχουν τεκμηριωμένες αρκετές εκατοντάδες διώξεις ομοφυλοφίλων, για παιδεραστία καθώς και για αντεθνική κατασκοπία, καθότι καλλιεργείτο η πεποίθηση ότι η ομοφυλοφιλία εφαρμοζόταν μόνο ανάμεσα στους φασίστες ή στην αριστοκρατία. Το άρθρο 121 καταργήθηκε το 1993.
Παρόμοια συμπεριφορά επεφύλαξε και το καθεστώς στους ομοφυλόφιλους στην Κούβα, ιδίως τις πρώτες δεκαετίες με διώξεις, στρατόπεδα συγκέντρωσης, ενώ σαν χαρακτηριστικό του «νέου ανθρώπου ανακηρύχθηκε και η «αρρενωπότητα». Η ομοφυλοφιλία νομιμοποιήθηκε στην Κούβα το 1979. Ο Φιντέλ Κάστρο εξέφρασε δημόσια συγγνώμη για θέματα ατόμων ΛΟΑΤΚΙ+ το 2010.
Στην Κίνα, παρά το γεγονός ότι στην προ-κομμουνιστική εποχή ο ποικίλης μορφής ερωτισμός ήταν συχνός και αποδεκτός ακόμα και μεταξύ αυτοκρατόρων, η έλευση του κομμουνισμού (πρόεδρος Μάο) τον εξαφάνισε από το προσκήνιο. Οι διωγμοί των ομοφυλόφιλων σταμάτησαν το 1989, όταν αποποινικοποιήθηκε η ομοφυλοφιλία. Ακόμα και τώρα όμως δεν υπάρχει νομικό πλαίσιο που να προστατεύει από διακρίσεις έναντι μειονοτικής σεξουαλικής συμπεριφοράς.
Αναπτυγμένα δυτικά κράτη
Στις αναπτυγμένες χώρες τις Δύσης κατά τον 20ο αιώνα (εξαιρουμένης της ναζιστικής περιόδου) γενικά επικρατούσε μία συγκρατημένη ανεκτικότητα πρός τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα με εξαίρεση τη δεκαετία του 1950 στις ΗΠΑ όταν ο Αμερικανός γερουσιαστής McCarthy συνέδεσε την ομοφυλοφιλία και τον κομμουνισμό σαν απειλές για τον «αμερικάνικο τρόπο ζωής».
Στις δεκαετίες του ‘60 και του ‘70 τόσο ο Μάης του 68 στην Γαλλία, όσο και το Gay Liberation κίνημα στην Αμερική και τις υπόλοιπες δυτικές φιλελεύθερες αστικές δημοκρατίες έδωσαν ιδιαίτερη ώθηση στην αναγνώριση των δικαιωμάτων των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων, σε αντίθεση με τις χώρες του ονομαζόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού όπου τα δικαιώματα των ομοφυλοφίλων ευρίσκοντο ακόμα υπό διωγμό. Η κρίσιμη θεσμική παράμετρος ήταν η αποδοχή της έννοιας της ελευθερίας σε κάθε έκφανση της ζωής του ατόμου (οικονομική δραστηριότητα, αυτοδιάθεση του σώματος). Φαίνεται δηλαδή ότι η εφαρμογή των φιλελεύθερων θεσπίσεων στα κράτη οδηγεί ταυτόχρονα σε κοινωνική ευμάρεια, όσο και σε αναγνώριση πρωτογενών δικαιωμάτων.
Μετά την οπισθοχώρηση του κομμουνισμού, σύγχρονοι παράγοντες, που έχουν διαπιστωθεί ότι συσχετίζονται με φτωχά αποτελέσματα στο σεβασμό των ΛΟΑΤΚΙ+ σε κρατικό επίπεδο, είναι το χαμηλό επίπεδο ευημερίας (φτώχεια) και η υπερβολική παρέμβαση της θρησκευτικής εξουσίας στην νομική υιοθέτηση κοινωνικών κανόνων (χαρακτηριστικά παραδείγματα: μουσουλμανικές χώρες, αλλά και πολλές αφρικανικές).
Δ) Αντεπιχειρήματα: η ηθική αντίθεση και η αντίθεση της πλειοψηφίας
Τα κύρια αντεπιχειρήματα κατά της πλήρους αναγνώρισης των δικαιωμάτων των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων προέρχονται διαχρονικά από δύο κυρίως κριτικές:
α) Το γεγονός ότι οι συγκεκριμένοι σεξουαλικοί προσανατολισμοί των παραπάνω ατόμων έρχονται σε αντίθεση με την κυριαρχούσα ηθική ( κυρίως θρησκευτική). Η απάντηση είναι ότι, το θρησκευτικό δόγμα (χριστιανική, μουσουλμανική θρησκεία) δεν μπορεί να μετατρέπεται σε πηγή δικαίου (– όπως συμβαίνει με τη Σαρία) σε πολλές μουσουλμανικές χώρες. Σε μια γνήσια φιλελεύθερη δημοκρατία κάτι τέτοιο είναι ασύμβατο με την βασική ιδέα πάνω στην οποία αυτό οικοδομείται5.
β) Το γεγονός, ότι η δημοκρατική πλειοψηφία των πολιτών ενδεχομένως αντιτίθεται στην αναγνώριση δικαιωμάτων μειονοτήτων, αυτό αυτομάτως νομιμοποιεί την άρνηση εκχώρησης των αντιστοίχων δικαιωμάτων στα άτομα αυτά. Το επιχείρημα αυτό στην ουσία θέτει το θεμελιακό ερώτημα: που βρίσκονται τα όρια άσκησης των ατομικών δικαιωμάτων σε σχέση με την αντίθετη εκπεφρασθείσα βούληση της δημοκρατικά εκλεγμένης πλειοψηφίας (λαϊκής κυριαρχίας)5;
Σύμφωνα με την φιλελεύθερη θεώρηση τα ατομικά δικαιώματα είναι φυσικά, αναφαίρετα και ότι … «ο μοναδικός σκοπός χάριν του οποίου νομιμοποιείται το κράτος να περιορίσει την ελευθερία του ατόμου, παρά τη θέληση του τελευταίου, είναι για να αποτρέψει τη βλάβη σε άλλα άτομα. Δεν νομιμοποιείται όμως το κράτος να περιορίσει την ελευθερία του ατόμου για το «δικό του καλό» (σωματικό ή ηθικό). Το άτομο είναι κυρίαρχο πάνω στον εαυτό του, πάνω στο σώμα του και στο μυαλό του. Αυτή είναι η περίφημη «αρχή της βλάβης» (harm principle)» : κοινωνικός φιλελευθερισμός, (John Stuart Mill : «On Liberty», 1859).
Ε) Επίλογος
Είναι γεγονός ότι η ελληνική πολιτική σκηνή έχει καθυστερήσει έναντι άλλων αναπτυγμένων φιλελεύθερων αστικών κρατών να αναγνωρίσει πλήρως τα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων.
Η αδράνεια αυτή έχει δώσει χώρο σε λιγότερο ή περισσότερο ακραίους κομματικούς σοσιαλιστικούς σχηματισμούς (όπως ο ΣΥΡΙΖΑ ή η ΑΝΤΑΡΣΥΑ) να διεκδικούν την αποκλειστικότητα στην υπεράσπιση αυτών των δικαιωμάτων. Βρισκόμαστε μπροστά στο οξύμωρο, οι «φυσικοί» υποστηρικτές των δικαιωμάτων των σεξουαλικών μειονοτήτων, δηλαδή οι φιλελεύθεροι, να βρίσκονται στο περιθώριο, ενώ αντίθετα να παρουσιάζονται σαν «σωτήρες» των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων οι υποστηρικτές σοσιαλιστικών και κομμουνιστικών προσεγγίσεων ενώ είναι γνωστό το ύψος των διωγμών που υπέστησαν τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα στις χώρες του «υπαρκτού σοσιαλισμού».
Σε μία εποχή, που η πλήρης ένταξη των ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων στην ελεύθερη κοινωνία φαντάζει μονόδρομος, είναι επιθυμητές φιλελεύθερες πρωτοβουλίες υπεράσπισης των δικαιωμάτων τους με στόχο μία κοινωνία ανεκτικότητας και ευημερίας.
Βιβλιογραφία
- GatesJ. The Williams Institute on Sexual Orientation Law and Public Policy, UCLA School of Law, 2006.
- https://www.theguardian.com/ uk/2005/dec/11/gayrights.immigrationpolicy
- Semlyen et al ,BMC Psychiatry. 2016; 16: 67
- Rosario M. Et al. J Sex Res. 2011;48(1):3–15.
- Αριστείδης Χατζής. Επιχειρήματα ελευθερίας. Εκδόσεις Παπαδόπουλος 2017
* Ο Χάρης Λυδάκης είναι παθολόγος, Διευθυντής Β΄ Παθολογικής κλινικής Βενιζελείου Νοσοκομείου Ηρακλείου