Δεν έχομε και ούτε πρόκειται τουλάχιστο στο άμεσο μέλλον να αποκτήσομε εκπαίδευση αποτελεσματική και ευθυγραμμισμένη στις οικονομικές και πνευματικές ανάγκες του Έθνους και στη σύγχρονη παιδαγωγική. Η αιτία δεν είναι η έλλειψη χρημάτων ή η ελλιπής νομοθεσία.
Τα αίτια είναι βαθύτερα και πηγάζουν από μια διάχυτη προχειρότητα. Ακολουθούμε την ανατολίτικη νοοτροπία βαδίζοντας μοιρολατρικά χωρίς πρόγραμμα και ορθολογιστική οργάνωση. Το εκπαιδευτικό μας σύστημα περιλαμβάνει δύο μεγάλα τμήματα, την υποχρεωτική γενική εκπαίδευση και την προαιρετική, εξειδικευμένη, επαγγελματική. Για την υποχρεωτική δεν ενδιαφέρεται κανείς.
Το μεγάλο ενδιαφέρον στρέφεται στην προαιρετική όχι τόσο από δίψα για μάθηση αλλά από επιθυμία επαγγελματικής αποκατάστασης και ανόδου κοινωνικής. Σε έναν μικρό αριθμό από αυτούς οι πόρτες ανοίγουν και οι τυχεροί μπαίνουν θριαμβευτές.
Ποιοι είναι αυτοί; Όσοι αποστήθισαν κατά γράμμα το σχολικό βιβλίο. Αυτοί με μανία κυνηγούν τους βαθμούς. Οι υπόλοιποι που δεν επιλέγονται για την τριτοβάθμια που είναι και περισσότεροι δεν ξέρουν γιατί πηγαίνουν στο σχολείο. Οι πιο πολλοί εγκαταλείπουν παρά τον απαγορευτικό νόμο.
Οι υπόλοιποι ακολουθούν αδιάφοροι και αποτελούν το ανοιχτό παράθυρο σε παραβατικές συμπεριφορές. Από τη μεριά του πολυάριθμου δυναμικού των εκπαιδευτών καμία οργάνωση. Μπαίνεις μέσα στις κλειστές σχολικές αίθουσες και συναντάς ένα ποικιλόμορφο διδακτικό προσωπικό. Άλλοι είναι μόνιμοι ,άλλοι αναπληρωτές, άλλοι ωρομίσθιοι. Δεν ξέρεις πως θα τους ονομάσεις.
Ειδικούς επιστήμονες, τεχνικούς, καλλιτέχνες, πρωταθλητές, καθηγητές, δασκάλους ή παιδαγωγούς. Δεν υπάρχει στον τεράστιο αυτό θίασο ένα οραματιστής θιασάρχης να κατανέμει τους ρόλους και να κατευθύνει τη ερμηνεία τους μέσα σε μια ενιαία σύλληψη και θεώρηση. Ο καθένας αυτοσχεδιάζει χωρίς σενάριο.
Δεύτερο εμπόδιο αλλαγής της εκπαίδευσης εκτός από την έλλειψη οργάνωσης είναι τα λεγόμενα αυτονόητα. Ορισμένες βασικές έννοιες και συμπεριφορές στις οποίες στηρίζεται επί αιώνες το εκπαιδευτικό σύστημά μας είναι βαθιά ριζωμένες μέσα μας και δεν μας απασχολούν πια, τις δεχόμαστε αυτονόητα και μας οδηγούν ασυνείδητα σε χοντρά λάθη. Όλες οι αλλαγές που κάθε χρόνο γίνονται στηρίζονται πάνω σε αυτά τα σαθρά πεπαλαιωμένα θεμέλια.
Μιλάμε για σχολείο γνώσεων και δεν γνωρίζομε τι είναι γνώση και ότι η γνώση δεν μεταδίδεται. Επιμένομε στην ετερόφωτη μάθηση που μεταδίδεται έτοιμη και καταγράφεται στη μνήμη. Βρισκόμαστε κολλημένοι στον ιδεαλισμό του αριστοκράτη Πλάτωνα. Η αλήθεια είναι απόλυτη, βρίσκεται στο χώρο των ιδεών και τη γνωρίζουν οι προνομιούχοι δεσμώτες που σπουν τα δεσμά και βρίσκονται στο χώρο των ιδεών.
Επιστρέφουν και τη μεταδίδουν με μονόλογο στους ανίδεους. Όλη η λειτουργία του σχολείου χρόνια οργανώνεται γύρω από τη σοφία του προνομιούχου δασκάλου που με συνεχή ροή μονολόγου γέμιζε τα άδεια δοχεία. Δεν καταλάβαμε ότι το άστρο του δασκάλου ως φορέα γνώσης που μεσουρανούσε αιώνες στο εκπαιδευτικό στερέωμα κλίνει προς τη δύση. Τα αγαθά της γνώσης προσφέρονται άφθονα και φτηνά αλλά τυποποιημένα, απρόσωπα και πακεταρισμένα σαν είδη διατροφής.
Ο μαθητής ζητά από το δάσκαλο όχι γνώσεις αλλά μια μέθοδο μάθησης και μια οργανωμένη σκέψη εργαλεία απαραίτητα να μελετά το απέραντο βιβλίο του κόσμου και της ζωής και όχι το βιβλίο των λέξεων που καλλιεργεί την αποστήθιση και απαγορεύει τη σκέψη. Να παράγει αυτόνομα διά βίου γνώση και όχι να αναπαράγει. Άλλο αυτονόητο στο οποίο στηρίζεται η εκπαίδευσή μας είναι ο καλός και κακός μαθητής, ο έξυπνος και ο βλάκας, Δεν υπάρχει όμως ευφυία κληρονομική.
Απλά υπάρχει ένας γνωστικός μηχανισμός, του οποίου η ευελιξία και η αποδοτικότητα εξαρτάται από την ποιότητα και ποσότητα προηγουμένων εμπειριών και γνώσεων. Αποτελείται από επιμέρους λειτουργίες, οι οποίες μπορούν να διακριθούν σε αντιληπτικές και διανοητικές. Με τις πρώτες τα δεδομένα των αισθήσεων, οι πληροφορίες, εσωτερικοποιούνται και μετατρέπουν την εξωτερική πραγματικότητα σε εικόνες, νοητικό υλικό.
Από το σημείο αυτό αναλαμβάνει η διανόηση. Η εικονική πληροφορία ακολουθώντας τις συνάψεις, τα πολυάριθμα μονοπάτια του εγκεφάλου, θα έρθει σε επαφή με πλήθος άλλων πληροφοριών και γνώσεων. Θα συσχετισθεί, θα σχηματίσει νέους συνδυασμούς, θα αφομοιωθεί ή θα αφομοιώσει υπάρχοντα σχήματα, θα δομηθεί, θα γίνει γνώση. Αν δε ακολουθήσομε τη διαδικασία αυτή η πληροφορία δεν θα δομηθεί, θα μείνει παράσιτο, θα ξεχαστεί. Το προαιώνιο πρόβλημα της εκπαίδευσής μας.
[Το έμαθα αλλά ύστερα από τόσα χρόνια το ξέχασα]. Για φανταστείτε τι θα γινόταν αν ξεχνούσαμε όσα μάθαμε στη νηπιακή ηλικία χωρίς σχολείο. Δεν θα θυμούμαστε να δέσομε το παπούτσι μας. Η γνήσια μάθηση δεν καταγράφεται στην μνήμη. Παράγεται από τη διανόηση και εγκαθίσταται μόνιμα στη συμπεριφορά για κάθε χρήση.
Μάθηση λέμε την αλλαγή της συμπεριφοράς από εξωτερικές εμπειρίες και όχι από εσωτερική ωρίμανση. Η διαδικασία αυτή είναι η αυτόφωτη μάθηση και το προϊόν της είναι η γνώση. Η πηγή της γνώσης δεν βρίσκεται ούτε στο υποκείμενο ούτε στο αντικείμενο μάθησης, βρίσκεται στη δυναμική διαλεκτική σχέση των δύο που επιτρέπει μεταλλαγές και των δύο.
Τα αποθέματα της μνήμης όση έκταση και διάρκεια και αν έχουν δεν δίνουν πάντα λύση στις απαιτήσεις της σύγχρονης ζωής. Πρέπει να στηριχθούμε στη σιγουριά του πνεύματος που δεν στερεύει. Γι’ αυτό μάθηση σημαίνει όχι απεικόνιση και καταγραφή στον εγκέφαλο της πραγματικότητας αλλά σύστημα σκέψης και δράσης πάνω στην πραγματικότητα.
Με επιμονή δένομε το μαθητή στις λέξεις του σχολικού βιβλίου ως τη μοναδική αυθεντική πηγή γνώσεων και τον απομακρύνομε από τα πράγματα, από το απέραντο βιβλίο της φύσης και από τον κόσμο του πειραματικού εργαστηρίου, που επιτρέπει ακριβότερες αναλύσεις και μετρήσεις. Οι λειτουργίες της ζωής και τα φυσικά φαινόμενα, οι γνώσεις γενικά, γίνονται λέξεις και φορτώνονται στη μνήμη του μαθητή νεκρώνοντας τη λογική του λειτουργία.
Ζωντανεύουν καμιά φορά οι μαύρες μέρες του μεσαίωνα που οι καλόγεροι έψαχναν στα βιβλία του Αριστοτέλη για να βρουν πόσα δόντια έχει το άλογο. Τελειώνοντας θα κάνω μια στάση στη λέξη δομή στην οποία επιμένουν οι δύο κορυφαίοι της Παιδαγωγικής, στην Αμερική ο Μπρούνερ, στην Ευρώπη ο Πιαζέ. Γνώση είναι η οργάνωση της αδιαφοροποίητης και αποσπασματικής εμπειρίας σε δομές.
Η γνώση δεν μεταδίδεται αλλά οικοδομείται. Όταν το άκουσα πρώτη φορά αυτό, μου φάνηκε τρελό. Το αυτονόητο δεν ξεριζώνεται εύκολα. Εμείς γνωρίζομε την οικοδομή το σπίτι. Για την οικοδομή χρειαζόμαστε υλικά. Πεταμένα ατάκτως δεν έχουν αξία. Όταν αρχίζουν να μπαίνουν σε τάξη, να δομούνται, αποκτούν αξία. Το ίδιο ακριβώς όταν ο επιστήμονας αρχίσει να μελετά το απέραντο βιβλίο της φύσης τα φυσικά φαινόμενα σκόρπια και ασύνδετα δεν έχουν αξία, δεν αποτελούν γνώση.
Όταν αρχίσουν να δομούνται σχηματίζουν τους φυσικούς νόμους που είναι η επιστήμη. Η αποκάλυψη ότι ύλη αποτελείται από μόρια που κινούνται γρήγορα και έλκονται είναι η μεγαλύτερη αποκάλυψη που έγινε. Κάτω από αυτή τη γενική αρχή που αποτελεί δομή, μπορούν να τοποθετηθούν πλήθος φαινομένων.
Όλες οι ιδιότητες της ύλης. Η επικράτηση της δομής παντού προέρχεται από τη σχολή του στρουκτουραλισμού ή δομισμού από τη λατινική λέξη stuctura, ίσον δομή, σύστημα αμετάβλητων σχέσεων. Οι σύγχρονες θεωρίες που αναφέρονται στη δομή και στη νοημοσύνη έχουν μεγάλη απήχηση στην παιδαγωγική γιατί προσδιορίζουν τη συμβολή της νοημοσύνης στη γνωστική λειτουργία.
Εάν αυτά ισχύουν, μπορούν να το ελέγξουν οι υπεύθυνοι της παιδαγωγικής παρακολούθησης. Τότε πρέπει να αφήσομε τα αυτονόητα και να αλλάξουν τα πάντα από τα θεμέλια και όχι όπως γίνεται από το ρετιρέ. Αυτό όμως δεν είναι δουλειά του υπουργού, είναι δουλειά του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου που παρακολουθεί την εξέλιξη της παιδαγωγικής επιστήμης και την εφαρμογή της στην εκπαίδευσή μας.
Οι σύμβουλοί του ας αφήσουν τα υψηλά γραφεία και ας κατέβουν δίπλα στους ανώνυμους εργάτες να τους συντονίσουν, να τους κατευθύνουν, να τους εμπνεύσουν στις εξελίξεις.
*Ο κ. Στέλιος Μανουσέλης είναι συνταξιούχος εκπαιδευτικός