Διάβασα πρόσφατο άρθρο του εκλεκτού δημοσιογράφου κ. Κώστα Μπογδανίδη στο cretalive με τον τίτλο «Η «δικιά» μας Αγιά Σοφιά και το κλάμα της κυρά Δέσποινας», στο οποίο ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι κακώς εμείς οι Έλληνες θεωρούμε την Αγία Σοφία ελληνική, γιατί δεν είναι (μάλιστα εκείνο το «δεν» το γράφει με κεφαλαία, προφανώς για λόγους έμφασης) και «ποτέ δεν ήταν!».
Υποστηρίζει πως ένας ναός που φτιάχτηκε τον 6ο αιώνα μ.Χ. από το βυζαντινό υπερκράτος, όπως ονομάζει την Ανατολική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (Βυζάντιο), δεν μπορούσε να είναι κομμάτι της Ελλάδας (ο συγγραφέας προφανώς έχει στο νου του το μικρό ελλαδικό κράτος και όχι την οικουμενική Ρωμιοσύνη) . Αντιγράφω ένα τμήμα του κειμένου: Η Αγία Σοφία «ήταν ένας μοναδικός αρχιτεκτονικά τόπος λατρείας για τους ορθόδοξους, κάποια στιγμή έγινε ρωμαιοκαθολικός, ενώ για 5 αιώνες λειτούργησε ως τέμενος και από το 1934 ως μουσείο.
Ταυτίζουμε την Ορθοδοξία με τον ελληνισμό, αλλά είναι προφανής φενάκη μια τέτοια αντίληψη. Ξέρουμε ότι οι Έλληνες δεν ήταν και δεν είναι οι μόνοι ορθόδοξοι, αλλά γνωρίζουμε επίσης ότι για κάποιους ιστορικούς λόγους η πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας ταυτίστηκε με τον ελληνισμό στην παρακμή της, βλέποντας ένα Έλληνα στο πρόσωπο του Μαρμαρωμένου Βασιλιά».
Για να μη μακρηγορώ, φτάνω στο γενικό συμπέρασμα του κειμένου: η Αγία Σοφία δεν ανήκει στους Έλληνες. «Είναι πια παγκόσμιο σύμβολο, οικουμενικό μνημείο πολιτισμού που ξεπερνά έθνη και κράτη. Σύνορα και κτητικές λογικές», σύμφωνα με τα λόγια του κ. Μπογδανίδη. Μάλιστα, προς τεκμηρίωση των λεγομένων του χρησιμοποιεί μια αναλογία, γράφοντας ότι, αντίστοιχα, ο Παρθενώνας δεν ανήκει στην Ελλάδα, επειδή είναι ένα μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς.
Στο όνομα του δημοκρατικού διαλόγου, θα καταθέσω λίγες σκέψεις, ως μια απάντηση (συμπληρωματική ίσως) σε όσα υποστηρίζονται στο προαναφερθέν κείμενο. Θα ήταν, βέβαια, παράδοξο να μη συμφωνήσει κάποιος με τον αρθρογράφο και να μη δεχθεί ότι η Αγία Σοφία (όπως και ο Παρθενώνας) είναι ένα μνημείο οικουμενικών διαστάσεων, ένα μνημείο με διεθνή ακτινοβολία, ένα μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Ωστόσο, η Αγία Σοφία, όπως και ο Παρθενώνας ή οι Πυραμίδες της Αιγύπτου, έχει ταυτότητα, δεν έπεσε απ’ τον ουρανό ούτε φύτρωσε.
Και η ταυτότητα αυτή, που τη μαρτυρούν πολλοί παράγοντες, είναι ελληνική. Βεβαίως, τώρα η Αγία Σοφία δεν βρίσκεται εντός της ελληνικής επικράτειας και υπ’ αυτήν την έννοια δεν μας ανήκει. Ανήκει στην Τουρκία, όπως ανήκει σε μας ο Παρθενώνας. Διαφορετικά δεν θα είχαν το δικαίωμα οι Τούρκοι (όπως κι εμείς για τον Παρθενώνα) να απαιτούν πληρωμή εισιτηρίου από τους επισκέπτες του ναού και να καρπώνονται τα έσοδα.
Αυτό όμως δεν αναιρεί καθόλου το γεγονός ότι ο περικαλλής και θαυμαστός αυτός ναός της του Θεού Σοφίας έχει ταυτότητα ελληνική, Πρέπει να διασταλεί σαφώς το «ανήκειν» από το «είναι» του ναού. Το τι «είναι» ο ναός, η ελληνικότητά του δηλαδή, όπως προείπα, μαρτυρείται ποικιλοτρόπως. Προτού, όμως, αναφερθώ σ’ αυτό, θα πρέπει να τονίσω ότι η Αγία Σοφία δεν είναι απλώς ένα έργο τέχνης. Είναι ναός και μάλιστα αφιερωμένος στον Χριστό, ο Οποίος είναι, σύμφωνα με τον απόστολο Παύλο, «Θεού δύναμις και Θεού σοφία».
Η Αγία Σοφία υπ’ αυτή την έννοια είναι το κέντρο της Ορθοδοξίας, η οποία εδράζεται και θεμελιώνεται στη διδασκαλία και το έργο του Χριστού. Βεβαίως, κι εμείς σήμερα είμαστε δέσμιοι της νεωτερικής αντίληψης για την αυτόνομη (μη λειτουργική) τέχνη, σύμφωνα με την οποία η Αγία Σοφία (και όλα τα άλλα μνημεία του πολιτισμού) είναι απλώς μια σημαντική συνιστώσα της πολιτιστικής κληρονομιάς της ανθρωπότητας, μια αντίληψη που θεωρεί αυταξία την τέχνη, την τέχνη που αντικατέστησε τη θρησκεία και μεταποιεί τα μνημεία σε μουσεία ή τα στέλνει στα μουσεία.
Αν, λοιπόν, ο Ερντογάν θέλει να μετατρέψει την Αγία Σοφία σε τζαμί, το πράττει επειδή ο ίδιος, ως γνήσιος μουσουλμάνος, απορρίπτει τη νεωτερικότητα και μαζί της την αντίληψη των δυτικών περί αυταξίας και αυτονομίας της τέχνης: ο Ερντογάν επιστρέφει στην προνεωτερικότητα και, γνωρίζοντας συγχρόνως τη συμβολική και επικοινωνιακή αξία της Αγίας Σοφίας, αποπειράται να δώσει ένα μήνυμα αντίθετο από αυτό που οι δυτικοί θεωρούν σημαντικό, δηλαδή την αυτόνομη τέχνη, αυτήν που δεν έχει θρησκευτική-λειτουργική διάσταση
Επανέρχομαι, όμως, στην ελληνικότητα του ναού της Αγίας Σοφίας. Σημειώνω προκαταβολικά ότι ελληνικό είναι ό, τι βγαίνει από την ψυχή του λαού μας, ό, τι φέρει τη σφραγίδα του πνεύματός του, ό, τι δημιούργησαν στην μακρόχρονη ιστορική πορεία τους οι Έλληνες, ακόμη και σε περιόδους σκληρές και δύσκολες, ακόμη και σε χώρους εκτός των ορίων του σημερινού ελληνικού κράτους. Είναι, λοιπόν, σφραγισμένη με την ελληνική σφραγίδα η Αγία Σοφία;
Θεωρώ πως ΝΑΙ, άσχετα από το πού βρίσκεται, ποιος την κατέκτησε και τι είδους χρήση τής έγινε. Όταν υποστηρίζουμε πως η Αγία Σοφία υπήρξε στην πορεία της Ορθόδοξος ναός ή ναός των Σταυροφόρων ή τέμενος, αυτό δεν αναιρεί καθόλου την ελληνική της ταυτότητα. Είναι σαν να λέμε πως, επειδή ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης μεταφράστηκαν σε άλλες γλώσσες (ο Αριστοτέλης μεταφράστηκε κατά τον Μεσαίωνα και στα αραβικά), έπαψαν να είναι Έλληνες.
Είναι άλλο πράγμα η πατρότητα και η ταυτότητα ενός έργου τέχνης (εν προκειμένω της Αγίας Σοφίας) και άλλο η χρήση της. Η Mercedes π.χ. είναι γερμανικό αυτοκίνητο, παρόλο που κυκλοφορεί σε όλο τον κόσμο. Εντέλει, η Αγία Σοφία είναι έργο με οικουμενική διάσταση, επειδή ακριβώς είναι έργο με την ταυτότητα του οικουμενικού ελληνικού πνεύματος, αυτού που γέννησε τον Παρθενώνα και όλα τα μεγάλα επιτεύγματα του ελληνισμού που βρίσκονται στη βάση του ευρωπαϊκού πολιτισμού.
Ένα στοιχείο που δεν πρέπει να παραβλέψουμε είναι το ελληνικό όνομα της Αγίας Σοφίας: και οι δυο λέξεις ανήκουν στο αρχαιοελληνικό λεξιλόγιο. Είναι χαρακτηριστικό ότι κανείς ποτέ, ούτε οι Τούρκοι, δεν τόλμησε να αλλάξει το όνομα του ναού.
Έπειτα, η Θεία Λειτουργία, είτε του ιερού Χρυσοστόμου είτε του Μ. Βασιλείου, που τελούνταν εντός της Αγίας Σοφίας, καθώς και οι ύμνοι που ψάλλονταν, ήταν γραμμένοι στην ελληνική γλώσσα, όπως και σήμερα. Αυτό δείχνει ότι την κατανοούσαν οι πιστοί, μιλούσαν, δηλαδή, ελληνικά και είχαν ελληνική παιδεία, γεγονός που σημαίνει ήταν Έλληνες, σύμφωνα με αυτό που είπε ο Ισοκράτης, ότι δηλαδή Έλληνες καλούνται «οι της ημετέρας παιδείας μετέχοντες».
Να πούμε εδώ ότι η Αυτοκρατορία του Βυζαντίου εξελληνίστηκε πλήρως κατά τον 7ο αιώνα (όχι κατά την περίοδο της παρακμής της, όπως γράφει ο κ. Μπογδανίδης), όταν η ελληνική γλώσσα έγινε οριστικά η επίσημη γλώσσα του κράτους (πριν από αυτήν η επίσημη γλώσσα ήταν η λατινική, ο λαός όμως μιλούσε την ελληνική, που ήταν η διαδεδομένη γλώσσα για όλους τους λαούς στην εγγύς Ανατολή).
Αλλά την ελληνικότητα του ναού της Αγίας Σοφίας δηλώνουν και οι αρχιτέκτονές της, ο Ανθέμιος και ο Ισίδωρος, δυο καθόλου τυχαίοι άνθρωποι, δυο αρχιτέκτονες με ελληνικά ονόματα και ελληνική φιλοσοφική παιδεία. Γνωρίζουμε σήμερα ότι και οι δύο είχαν μαθητεύσει κοντά σε νεοπλατωνικούς φιλοσόφους στην Αλεξάνδρεια, όπου λειτουργούσε και ήταν το κέντρο της ελληνικής γνώσης για τη μηχανική και την ακουστική (δες το άρθρο μου στο cretalive με τον τίτλο «Η Αγία Σοφία: το φως της Ρωμιοσύνης»). Το σχέδιο του ναού που εκπόνησαν οι δυο αυτοί αρχιτέκτονες ενσωμάτωσε όλη την υψηλή φιλοσοφία των νεοπλατωνιστών καθώς και τη θεολογία των μεγάλων Πατέρων της Εκκλησίας (Αλεξανδρινών και Καππαδοκών).
Κι ένα τελευταίο. Επειδή ο αρθρογράφος αναφέρθηκε στο δημοτικό τραγούδι για την Αγιά Σοφιά, θα ήθελα να πω ότι τα δημοτικά τραγούδια, όπως γράφει ο πατέρας της Λαογραφίας Νικόλαος Πολίτης, είναι «τα ακριβέστερον παντός άλλου πνευματικού δημιουργήματος του λαού εμφαίνοντα τον ιδιάζοντα χαρακτήρα του έθνους» (Ν.Γ.Πολίτου, Δημοτικά Τραγούδια, εκδ. Διόνυσος, σ. ε΄), είναι οι αψευδείς μάρτυρες της λαϊκής ψυχής, των πόθων και των καημών του λαού.
Αν τα πράγματα είναι έτσι, τότε τα δημοτικά τραγούδια για την Άλωση της Πόλης και την Αγία Σοφία είναι «ακραιφνής και ακίβδηλος» (Ν. Πολίτης) έκφραση του ελληνικού λαού, που θρηνεί για την άλωση της πρωτεύουσάς του και το πάρσιμο του ναού που συμβόλιζε την ταυτότητά του ως κατοίκου του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους, ήτοι Ρωμαίου- Ρωμιού («Ρουμ» λένε οι Τούρκοι), δηλαδή ορθοδόξου που μιλούσε ελληνικά και είχε ελληνική παιδεία. Έτσι διαμορφώθηκε η ταυτότητα των κατοίκων της Αυτοκρατορίας και αυτή ήταν η ταυτότητα των Ελλήνων-Ρωμιών κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας.
Δεν χρειάζεται να πούμε περισσότερα. Ναι. Ο ναός της Αγίας Σοφίας είναι μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως υποστηρίζει ο αρθρογράφος. Αλλά είναι ναός με πατρότητα και ταυτότητα. Είναι γέννημα του ελληνικού πνεύματος, του οποίου φέρει τα χαρακτηριστικά. Αυτή είναι η αλήθεια. Αν λέμε μόνο τη μισή, τότε είναι σίγουρο ότι η κυρά Δέσποινα δεν θα σταματήσει να ΜΑΣ κλαίει…