«Όπου και να σας βρίσκει το κακό, αδελφοί, όπου και να θολώνει ο νους σας, μνημονεύετε Διονύσιο Σολωμό και μνημονεύετε Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη».
Το κάνω συχνά· αλλά πολλές φορές μνημονεύω και λίγους άλλους. Όπως τον Γιώργη Κλάδο τις μέρες αυτές – ένα χρόνο από τότε που έφυγε για την Απάνω Κρήτη.
Αλλά όχι μόνο γι’ αυτό τις μέρες αυτές…
Αλλά ας δούμε πρώτα λίγα πράγματα, λίγες μικρές ψηφίδες από ομιλίες, που έκαμα για εκείνον σε διάφορες περιστάσεις.
«…Τιμούμε σήμερα μια διακεκριμένη προσωπικότητα του νησιού μας, τον σεμνό αγωνιστή, τον πρωτοπόρο δήμαρχο και τον ανήσυχο, ενεργό, προοδευτικό πολίτη , τον άξιο Κρητικό Γιώργη Κλάδο.
Ο Γιώργης Κλάδος έλαβε μέρος και πρωτοστάτησε σε όλους τους εθνικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς αγώνες του τόπου, τα τελευταία 75 χρόνια, συμμετείχε και πρωταγωνίστησε στους αγώνες για αποκέντρωση και αυτοδιοίκηση, για περιφερειακή και τοπική ανάπτυξη, άνοιξε νέους δρόμους στους χώρους αυτούς και στήριξε και πλούτισε με τις ιδέες και τη δράση του κάθε προοδευτική προσπάθεια και κίνηση στον τόπο μας και τη χώρα.
Υπήρξε και είναι πάντα μια όρθια, άγρυπνη, φωτεινή συνείδηση του καιρού και του τόπου μας.
Υπήρξε και είναι πάντα ένα ανοιχτό, οξύ, ανήσυχο και δημιουργικό πνεύμα.
Υπήρξε και είναι πάντα ένας δάσκαλος: ιδεών, δράσης και ήθους».
«…Βαφτίζεται από μικρός στο αγωνιστικό πνεύμα, τις αξίες και τις αρχές της παλιάς, παραδοσιακής οικογένειας και κοινωνίας της Κρήτης».
«…Η αγωνιστική δράση του Γιώργη Κλάδου ξεκινά με την « ενδοξότερη και παραδοξότερη» Μάχη της Ιστορίας, τη Μάχη της Κρήτης» .
«…Αμέσως μετά την Μάχη και για όλη της διάρκεια της κατοχής ο Γιώργης Κλάδος συμμετέχει ενεργά και αδιάλειπτα στην Εθνική Αντίσταση».
«…Όταν το καλοκαίρι του ’44 όλοι είχαν απογοητευτεί και η αντίσταση έμοιαζε να ξεψυχά, ένας νεαρός αγωνιστής ο Γιώργης Κλάδος με τις φλογερές ομιλίες του , γεμάτες ενθουσιασμό και επιχειρήματα κατάφερε να αναπτερώσει το ηθικό των ανταρτών και να κρατήσει ζωντανή την ελπίδα και την αντίσταση».
«…Ο Γιώργης Κλάδος ανέπτυξε επίσης συνεχή αντιστασιακή δραστηριότητα κατά της χούντας».
«…Παρέμεινε στη παρανομία 5 χρόνια επί χούντας , ενώ για τις πολιτικές του ιδέες είχε εξοριστεί συνολικά 7,5 χρόνια στην Ικαρία, στη Μακρόνησο και στον Άη Στράτη».
«…Πολυσχιδές και ογκωδέστατο είναι το έργο του Γιώργη Κλάδου ως δημάρχου και ερωτική ή σχέση του με την αυτοδιοίκηση.
Εδώ ωστόσο θα αναφέρομε μόνο τα πρωτοποριακά έργα και τις καινοτόμες, ρηξικέλεθες δράσεις του Γιώργη Κλάδου. Εκείνα δηλ. τα έργα και τις δράσεις που συνέβαλαν αποφασιστικά στο άνοιγμα νέων δρόμων, και στην ανάδειξη των δυνατοτήτων – της μοναδικότητας – του θεσμού της αυτοδιοίκησης ως μοχλού της τοπικής ανάπτυξης και ως φορέα της τοπικής εξουσίας, ως θεμελιώδους δηλ. αυτοδιαχειριστικής και αναπτυξιακής δομής των τοπικών κοινωνιών».
«…Ο Γιώργης Κλάδος εξελέγη και υπηρέτησε δήμαρχος Ανωγείων για 5 θητείες , από το 1965 ως το 1990, με εξαίρεση τα χρόνια της δικτατορίας, η οποία τον απέλυσε αμέσως, το 1967».
«…Έτσι από τη πρώτη θητεία του μορφοποιείται σιγά – σιγά η ιδέα για την εκπόνηση μιας μελέτης- προγράμματος συνολικής τοπικής ανάπτυξης» .
«…Οργανώνει στα Ανώγεια την πρώτη σειρά πολιτιστικών εκδηλώσεων από φορέα της αυτοδιοίκησης στην Ελλάδα».
Αναφερόμαστε μόνο επιγραμματικά σε μερικές από τις πρωτοποριακές πρωτοβουλίες και δράσεις ιδιαίτερης σημασίας του Γιώργη Κλάδου κατά την δεύτερη περίοδο της δημαρχίας του (1975-1990):
Η καθιέρωση των πολιτιστικών εκδηλώσεων- «ΜΟΥΣΙΚΕΣ ΓΙΟΡΤΕΣ ΑΝΩΓΕΙΩΝ»
Η προώθηση του εναλλακτικού – πολιτιστικού τουρισμού
Η ίδρυση του Ακαδημαϊκού χωριού
Η στήριξη της Υφαντουργίας – Χειροτεχνίας
Η δημιουργία του κέντρου ζωονόσων και καταπολέμηση της ζωοκλοπής.
Η σύναψη προγραμματικών συμβάσεων με το ΥΠ.ΠΟ, με τον Ε.Ο.Τ., με την Γ.Γ. Νέας Γενιάς
Η ίδρυση του πρώτου ΚΑΠΗ στην Κρήτη.
Το πρόγραμμα για την καταπολέμηση της φτώχειας
Δημιουργήθηκε αναπτυξιακή δομή – Πρόδρομος του ΑΚΟΜΜ.
Ο Αναπτυξιακός Σύνδεσμος Ορεινού Μυλοποτάμου.
Φορέας διακοινοτικής συνεργασίας με πολύ σημαντικό έργο. Ο θεσμός αυτός ιδρύθηκε από το Υπουργείο Εσωτερικών επί Γεώργιου Γεννηματά με πρόταση του Γιώργη Κλάδου.
Ιδιαίτερης σημασίας είναι οι τρείς φορείς διαδημοτικής συνεργασίας και ανάπτυξης στην ίδρυση και εδραίωση των οποίων ο Γιώργης Κλάδος έπαιξε βασικό ρόλο και των οποίων υπήρξε πρώτος πρόεδρος.
Οι φορείς αυτοί είναι:
- Ο ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΤΩΝ ΤΟΠΙΚΩΝ ΕΝΩΣΕΩΝ ΔΗΜΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ ΚΡΗΤΗΣ (ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΤΕΔΚ ΚΡΗΤΗΣ).
- ΤΟ ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΟΡΕΙΝΟΥ ΜΥΛΟΠΟΤΑΜΟΥ & ΜΑΛΕΒΙΖΙΟΥ (ΑΚΟΜΜ – «ΨΗΛΟΡΕΙΤΗΣ») και
- ΤΟ ΚΕΝΤΡΟ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΤΑΡΤΙΣΗΣ «ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΡΗΤΗΣ» (ΚΕΚ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΡΗΤΗΣ) ΣΗΜΕΡΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ – ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΗ «ΠΛΟΗΓΟΣ».
Το έργο των φορέων αυτών στην Περιφερειακή και Τοπική Ανάπτυξη, στις Διεθνείς Σχέσεις, την Ανταλλαγή Τεχνογνωσίας και την Αξιοποίηση Ευρωπαϊκών Προγραμμάτων είναι ανεκτίμητο.
«…Αξίζει να σημειωθεί ότι στους πρωτεργάτες της ίδρυσης του Συνδέσμου των ΤΕΔΚ Κρήτης ανήκουν και οι τότε Δήμαρχοι Ηρακλείου Μανώλης Καρέλλης, Χανίων Γιάννης Κλωνιζάκης, Αγίου Νικολάου Ρούσος Καπετανάκης, Ιεράπετρας Μιχάλης Μυγιάκης, Νεάπολης Αντώνης Χουρδάκης, Κισσάμου Αντώνης Σχετάκης, Αρχανών Μαρία Πλουμίδου, ο Πρόεδρος Τυλίσσου Σταύρος Χαλκιαδάκης, ο Γενικός Διευθυντής της Ορθόδοξης Ακαδημίας Κρήτης Αλέξανδρος Παπαδερός κ.α., ενώ πολύτιμη ήταν η προτροπή και στήριξη του τότε δημάρχου Αθηναίων Γιάννη Παπαθεοδώρου. Ο Γιώργης Κλάδος είχε πλούσια παρουσία σε διεθνείς εκδηλώσεις για την τοπική και περιφερειακή ανάπτυξη, υπήρξε μέλος της Γενικής Συνέλευσης και του πολιτικού Γραφείου της Διάσκεψης των Παράκτιων και νησιωτικών περιοχών της Μεσογείου και μετέφερε την εμπειρία, τις ιδέες και τις προτάσεις του σε συνέδρια, σεμινάρια και άλλες εκδηλώσεις στην Ελλάδα και την Ευρώπη.Στήριξε με όλες του τις δυνάμεις το Σχέδιο «ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΣ» και όλες τις μεταρρυθμίσεις και πολιτικές εκσυγχρονισμού, ισχυροποίησης και ανάπτυξης του θεσμού της Αυτοδιοίκησης.
Τον Γιώργη Κλάδο τίμησαν πολλοί σημαντικοί φορείς, όπως η Ορθόδοξος Ακαδημία Κρήτης, ο Δήμος «Νίκος Καζαντζάκης», το Υπουργείο Γεωργίας της Κύπρου, το Δίκτυο LEADER της Ελλάδας, το ΚΕΚ «ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΡΗΤΗΣ» κ.α. ενώ το Κέντρο Περιβάλλοντος Ανωγείων φέρει το όνομά του – τιμή του Δήμου Ανωγείων και του ΑΚΟΜΜ – «Ψηλορείτη». Για το έργο του έχουν εκφραστεί πολύ επαινετικά πολλές προσωπικότητες της δημόσιας ζωής, ενώ ο Μάνος Χατζιδάκης είπε χαρακτηριστικά ότι «ο Γιώργης Κλάδος έχει πολύ μεγαλύτερη σχέση με τον πολιτισμό απ’ όση ολόκληρο το Υπουργείο Πολιτισμού».
«…Το έργο του Γιώργη Κλάδου δεν οφείλεται μόνο στο ρηξικέλευθο, ανωγειανό του πνεύμα.
Οφείλεται και σε άλλα πολύτιμα στοιχεία της προσωπικότητας του:
Την εργατικότητα, τη μεθοδικότητα, την επιμονή, την τόλμη, τη διορατικότητα την ευρύτητα αντίληψης.
Οφείλεται ακόμη κατά μέγα μέρος στο ήθος, στην ακεραιότητα, τη σοβαρότητα, τη σύνεση, τη μετριοπάθεια, και επομένως στο κύρος του, την εμπιστοσύνη και το σεβασμό που ενέπνεε και εμπνέει.
Ο Γιώργης Κλάδος είναι ένας άνθρωπος «της ειρήνης και της καταλλαγής» της συναίνεσης και της συνεργασίας.
Είναι ένας άνθρωπος της σύνθεσης και της υπέρβασης – της δημιουργικής υπέρβασης.
Είναι άνθρωπος κοινής αποδοχής και κοινής εμπιστοσύνης, άνθρωπος – κλειδί, άνθρωπος – καταλύτης, σε δύσκολες εποχές όπως ήταν οι εποχές των κομματικών φανατισμών και σε δύσκολους χώρους , όπως η Κρήτη με τους τοπικισμούς και τις ακρότητες της μερικές φορές».
«…Ο Γιώργης Κλάδος είναι ένας άνθρωπος με βαθιά βιώματα και ευαισθησίες με πάθος και όραμα.
Με βιώματα και ευαισθησίες κοινωνικές, πολιτικές, ανθρώπινες.
Με το πάθος της δημιουργίας και το όραμα ενός καλύτερου κόσμου, μιας καλύτερης κοινωνίας.
Μιας κοινωνίας με ελευθερία, δικαιοσύνη, ανθρωπιά, πολιτισμό.
Στο όραμα αυτό αφιέρωσε τη ζωή του. Με βαρύ κόστος, όπως συμβαίνει με όλους τους ανθρώπους αρχών, ιδίως με εκείνους που αναμιγνύονται στα κοινά. Με κόστος αλλά χωρίς γογγυσμούς. Με αξιοπρέπεια και ανωτερότητα και αισιοδοξία για το μέλλον».
Από τα παραπάνω φαίνονται, νομίζω, έστω αδρά, το εξαιρετικό έργο και οι μεγάλες αρετές του Γιώργη Κλάδου, που συνιστούν την σπάνια ιδιοπροσωπία του.
Υπάρχουν όμως και δύο αθέατες πλευρές, καλύτερα δύο αθέατοι παράγοντες, στους οποίους οφείλεται το έργο και η στάση ζωής του Γιώργη Κλάδου.
Η ένας είναι η ΚΥΡΙΑ Ευαγγελία Κλάδου – Νενεδάκη, η γυναίκα του. Όπως ο Κλάδος έτσι και εκείνη έρχεται από τα σπλάχνα της παλιάς Κρήτης.
«Δεκατρία χρόνια τον περίμενα, σύντεκνε», μου είχε πει – 13 τα χρόνια της εξορίας, της παρανομίας, της φυλακής. Η αξιοπρέπειά της δεν της επέτρεπε να πει τίποτα άλλο. Αλλά ξέρω, βαρύ φορτίο επάνω της. Μόνη της στις δουλειές, στο σπίτι, στην ανατροφή των παιδιών, στους κινδύνους, στις κλήσεις στην Ασφάλεια… μια αληθινή αόρατη ηρωίδα, ένα ιερό βιβλίο αγωνίας και αγώνα, που δεν γράφτηκε…
Η άλλη αθέατη πλευρά του Γιώργη Κλάδου;
Η απόλυτη, η απροϋπόθετη, η αδιαπραγμάτευτη πίστη του στον άνθρωπο. Πέστε την υπερβολή, πέστε την εξιδανίκευση, πέστε την ψυχική ανάγκη, πέστε την φιλοσοφία του «ουδείς εκών κακός» ή οτιδήποτε, άλλο ήταν μια πραγματικότητα!
Και το βασικό επιχείρημά του ακαταμάχητο:
«Τόσα χρόνια στην παρανομία πολλοί ήξεραν που κρυβόμουν, πολλοί με έβλεπαν όταν μετακινούμουν, κανείς δεν μίλησε ποτέ!». Ακόμα κι όταν η αδελφή του Βαγγελιώ, η θρυλική αρχηγός της τελευταίας ομάδας ανταρτών του ΕΛΑΣ στα Λευκά Όρη έπεσε θύμα – τραγικό και αποτρόπαιο – του εμφυλίου, ο Κλάδος δεν έπαψε να πιστεύει στον άνθρωπο, στην αγαθή του φύση, που ίσως θολώνεται κάποτε προσωρινά και συνέχισε να μιλά και να εργάζεται για το σταμάτημα του διχασμού, για την συμφιλίωση, την συνεννόηση, την ενότητα, την συνεργασία. Η πλευρά αυτή του Γιώργη Κλάδου έμεινε στην σκιά όχι γιατί ο ίδιος ήταν λιγομίλητος αλλά γιατί την έπνιγαν τα πάθη και τα συμφέροντα. Όταν τα πάθη άρχισαν να καταλαγιάζουν, στα μέσα της δεκαετίας του ’60 και έπειτα, οι πεποιθήσεις και ιδέες αυτές του Γιώργη Κλάδου βρήκαν γόνιμο έδαφος και έδωσαν άνθη και καρπούς…
Θυμάμαι τώρα την βραδιά της εξομολόγησης. Τριάντα τόσα χρόνια πριν, ένα βράδυ, μετά από ένα συνέδριο στην Θεσσαλονίκη, πήγαμε οι δυο μας σ’ ένα ταβερνάκι στα περίφημα «Λαδάδικα», που λίγο πριν είχαν «αναπλαστεί».
Συμπαθητικό το περιβάλλον, υποβλητική η ατμόσφαιρα και το κρασί θαυμάσιο…
Όταν μετά από ώρες, περασμένα μεσάνυχτα, σηκωθήκαμε να φύγομε ο Κλάδος με έκπληξη και μια σκιά στεναχώριας μου είπε:
– Τι έπαθα απόψε, σύντεκνε… Πρώτη φορά στην ζωή μου μίλησα γ’ αυτά τα πράγματα και τα είπα όλα…
– Μην στεναχωριέσαι, σύντεκνε, του είπα. Είναι καλό που τα είπες, θα το είχες ανάγκη, και είναι τιμή μου…
Και τι ήταν εκείνα για τα οποία μιλούσε τόσες ώρες με την σιγανή και ειλικρινή πάντα φωνή του, ο ολιγομίλητος, ο πάντα λακωνικός και μετρημένος Δωριεύς, ο Γιώργης Κλάδος;
Δύο μόνο πράγματα. Ο πόνος! Ο πόνος και ο καημός!
Ο πόνος για τα πάθη και τα παθήματα, τα λάθη και τις εμμονές της Αριστεράς και ο καημός, ο μεγάλος καημός για όσα δεν έγιναν, ενώ μπορούσαν και θα ’πρεπε να γίνουν… Η χώρα και η ίδια η αριστερά θα ήταν αλλιώς…
Και όλα αυτά μέσα από ιστορίες και πρόσωπα, μέσα από ντοκουμέντα, παραδείγματα και επιχειρήματα, αλλά χωρίς ίχνος «μίσους και πάθους» για κανέναν, με νηφαλιότητα, καθαρή καρδιά και μεγαλοψυχία και πολύ συχνά, σαν επωδός, το απόσταγμα των ιστοριών: Με διχασμούς δεν πάμε μπροστά. Χρειάζεται ενότητα, χρειάζεται συναίνεση και συνεννόηση, χρειάζεται συνεργασία…
Αυτή είναι, νομίζω, η πεμπτουσία των πεποιθήσεων και της ζωής και της δράσης του Γιώργη Κλάδου, αυτό είναι το μεγάλο θεμέλιο του σπουδαίου έργου του.
Αυτή είναι και η μεγάλη παρακαταθήκη του! Την διατύπωνε άλλωστε και την υπέγραφε σε κάθε ευκαιρία. Τελευταία φορά μόλις τρείς πριν από τον θάνατό του, στις 21.9.2017, σε συλλογικό κείμενο – ανοιχτή επιστολή προς τον πρωθυπουργό κ. Τσίπρα, που είχε έρθει στο Ηράκλειο:
Ο τίτλος της επιστολής: ΑΠΑΙΤΕΙΤΑΙ ΕΘΝΙΚΗ ΣΥΝΕΝΝΟΗΣΗ
Και ένα μικρό απόσπασμα:
«…Για τους λόγους αυτούς θεωρούμε απόλυτα απαραίτητη και επείγουσα την ΣΥΝΕΝΝΟΗΣΗ, Συνεργασία και Συλλογική Προσπάθεια όλων των δυνάμεων της χώρας για την Ανασυγκρότηση, την Ανάπτυξη, την ισχυροποίηση και τον εκσυγχρονισμό της».
Τις μέρες αυτές νέες οξύτατες αντιπαραθέσεις, ακρότητες και εκδηλώσεις μισαλλοδοξίας στην πολιτική μας ζωής άρχισαν πάλι να παρενοχλούν το ευερέθιστο θηρίο του Διχασμού και να θολώνουν τον νου μας και το μέλλον του τόπου.
Αυτός είναι ο άλλος λόγος για τον οποίο σε μνημονεύω, σύντεκνε Κλάδο, τις μέρες αυτές και όλοι, νομίζω, που σε γνώρισαν από κοντά… Δείχνεις και σήμερα το δρόμο. Και να σου πω για να χαρείς πως το δρόμο αυτό έδειξε και ολόκληρη η Κρήτη με το Συνέδριο για την Εθνική Συνεννόηση που έγινε τον περασμένο Απρίλη στην Ορθόδοξη Ακαδημία Κρήτης με τη στήριξη της Αρχιεπισκοπής Κρήτης, της Περιφέρειας Κρήτης και της Ένωσης Δήμων Κρήτης και με τη συμμετοχή πολλών «θεσμών, φορέων και πολιτών» που ζητούν Εθνική Συνεννόηση…
*Ο Νίκος Πετράκης είναι πρώην δήμαρχος Σητείας