Είμαστε τυχεροί, γιατί σήμερα διαθέτουμε εκδοτικούς οίκους, που επωμίζονται το κόστος της έκδοσης στην γλώσσα μας κλασικών έργων που σημάδεψαν την εποχή τους και κατόρθωσαν να εκφράσουν με τόλμη και γενναιότητα την αγωνία, την ελπίδα και το όραμα ενός άλλου έθνους.
Ήταν ευχάριστη η έκπληξή μου, όταν πήρα το έργο «Φύλλα Χλόης» του Walt Whitman, θεμελιωτή της αμερικάνικης ποίησης από τον εκδοτικό οίκο ΚΕΔΡΟΣ.
Ο πρόλογος της Ντόρας Τσιμπούκη, καθηγήτριας του Ε.Κ.Π.Α, με πυκνότητα και άριστη γνώση του έργου και της ζωής του ποιητή, μας αποκαλύπτει την αγωνία και την ιδιαίτερη φωνή της ποιητικής του Γουίτμαν που ξάφνιασε τους συγχρόνους του. Τον κατηγόρησαν ότι υπερβαίνει τα όρια και προκαλεί τα χρηστά ήθη της εποχής του.
Η μετάφραση, το επίμετρο και οι αναγκαίες σημειώσεις έγιναν από τις ποιήτριες Ελένη και Κατερίνα Ηλιοπούλου, που εργάστηκαν τέσσερα χρόνια προσπαθώντας να αποδώσουν το ύφος και τον ρυθμό του πρωτοτύπου. Έχουν πλήρη επίγνωση ότι ο ρόλος του μεταφραστή, όσο κι αν είναι δημιουργικός, είναι καταδικασμένος να παραμένει πάντοτε δεύτερος. Ποτέ δε μπορεί να αντικαταστήσει το πρωτότυπο.
Δεν κάνω εγώ κηρύγματα, ούτε δίνω μικροελεημοσύνες, όταν δίνω, δίνω τον εαυτό μου
-Walt Whitman
Άλλωστε κάθε γλώσσα είναι μια νέα θεώρηση του κόσμου. Ότι υπάρχουν αντιστοιχίες ανάμεσα σε διαφορετικές γλώσσες είναι ακριβώς το περίεργο. Και αξίζει να παρακολουθήσουμε την πορεία της γλώσσας μας με τον μεγάλο αγώνα όχι μόνο των άξιων συγγραφέων, αλλά και των μεταφραστών.
«Τα Φύλλα Χλόης» κυκλοφορούν το 1855 και κατά τη διάρκεια της ζωής του ποιητή (1819-1892) έγιναν 7 εκδόσεις με συνεχείς προσθήκες νέων ποιημάτων και πολλές αλλαγές. Στην πρώτη έκδοση δεν αναφέρεται το όνομα του ποιητή. Αλλά στο ποίημα «Το τραγούδι του εαυτού μου» δίδει την ταυτότητά του. Μια ταυτότητα που φιλοδοξεί να υπερβεί τις αντιφάσεις.
«Γουώλτ Γουίτμαν, ένας κόσμος, γιός του Μανχάταν. Απείθαρχος, σαρκικός, αισθησιακός, τρώει, πίνει και ζευγαρώνει. Χωρίς συναισθηματισμούς, χωρίς να στέκεται πάνω από άντρες και γυναίκες, ούτε μακριά τους. Εξίσου σεμνός όσο και αλαζόνας».
«Είμαι ποιητής του σώματος και είμαι ποιητής της ψυχής. Κατέχω τις απολαύσεις του Παραδείσου και τα μαρτύρια της Κόλασης. Ο ποιητής δεν έχει αναστολές»
Σπάει τη φόρμα του ποιητικού λόγου, αλλά και τις κατεστημένες ιδέες και αντιλήψεις του καιρού του. Θα υμνήσει και το γυναικείο και το ανδρικό κορμί.
«Καμιά ντροπή μη νοιώθετε γυναίκες. Είστε οι πύλες του σώματος και οι πύλες της ψυχής…
Το κεφάλι γερτό και τα χέρια σταυρωμένα πάνω στο στήθος, βλέπω εμπρός μου τη γυναίκα.
Το σώμα του άντρα είναι ιερό και το σώμα της γυναίκας είναι ιερό».
Οι μεταφράστριες με σεμνότητα γράφουν ότι το ποίημα θα περιμένει πάντοτε να ξαναμεταφραστεί. Αυτή είναι και η κάπως τραγική θέση κάθε μεταφραστή. Όμως πιστή ή όχι μια μετάφραση γράφει ιστορία. Στο συγκεκριμένο έργο η επιτυχία είναι ότι η γλώσσα μας δεν βιάζεται και τα συναισθήματα και τα νοήματα του ποιητή αποδίδονται με καθαρότητα και ρυθμό.
Γράφτηκε ότι η ποίηση είναι αυτό που χάνεται στην μετάφραση. Στην έκδοση αυτή που θα ικανοποιήσει κάθε αναγνώστη, ένα μεγάλο μέρος της ποίησης διατηρείται και οι μεταφορικές εκφράσεις που επιλέγονται είναι επιτυχημένες.
Είναι αλήθεια ότι η Αμερική, σε σχέση με την Ευρώπη που έχει ιστορικό βάθος, είναι επίπεδη χώρα ακόμα, όσο κι αν πρωτοπορεί στην τεχνολογία. Όμως, το ότι στα πρώτα της χρόνια παρουσιάστηκε ένας ποιητής που υπερβαίνει τα πλαίσια ενός έθνους και εκφράζει την αγωνία και την ουσία του ανθρώπου αξίζει για να σκεφτούμε ότι όχι μόνο η επιστήμη, αλλά και η τέχνη μας υπόσχονται έναν καλύτερο κόσμο. Και το αξίζουμε.
*Ο Ζαχαρίας Καραταράκης είναι φιλόλογος