Το έτος που διανύουμε είναι αφιερωμένο στους αγώνες της Παλιγγενεσίας του Έθνους για την ελευθερία και τους εθνικούς αγωνιστές. Τους ανθρώπους εκείνους που αγωνίστηκαν ή έδωσαν το αίμα τους για την ελευθερία του λαού και του τόπου, που δεν εφείσθηκαν του αίματος και της ζωής τους, με το σύνθημα “Ελευθερία ή Θάνατος”. Όχι γιατί αγαπούσαν το θάνατο. Αλλά γιατί ήταν αυτοί που “έκαναν οίστρο της ζωής το φόβο του θανάτου”, κατά τον ποιητή Εμπειρίκο.
Έδωσαν με αυταπάρνηση τη ζωή τους, προσφορά στο θάνατο, για να ζήσουν ελεύθεροι οι άλλοι, οι επιγενόμενοι. Εκτός από τις πατριωτικές περιπτώσεις των εθνικών αλλά και των δημοκρατικών αγωνιστών που έδωσαν τη ζωή τους για την ελευθερία, υπάρχουν και άλλες μορφές αυταπάρνησης, κατά τον μεγάλο αγωνιστή Κωστή Πετράκη, που αγωνίστηκε εναντίον κάθε μορφής βίας, κατοχικής, πολιτικής ή κομματικής βίας.
Μια μορφή, όπως χαρακτηριστικά λέει, αυταπάρνησης βρίσκεται και στην “…καθημερινότητα, στις μικρές και τις μεγάλες μας ώρες, η αυταπάρνηση γίνεται ορατή, έχει μια μεγαλύτερη ή μικρότερη ακτινοβολία, είναι συντελεστής. Είναι συντελεστής σ’ αυτό το πολύτιμο, το σπάνιο, το σπουδαίο αγαθό, που είναι η πυροδότηση της κοινωνίας, για να γίνει άξια, να βαδίσει προς τα μπρος”.
(Αντ. Σανουδάκη-Κωστή Πετράκη, Ιππότες του Ονείρου, Ταξιδευτής, Αθήνα 1989, σ. 306). Για να γίνει, όμως, αυτό, κατά τον ίδιο, χρειάζεται “να καταρτίσομε ένα πρόγραμμα αγωγής τέτοιο, που να βγάζει κατά κοπάδια τους ανθρώπους αγγέλους, μάρτυρες και προφήτες, τα φωτεινά αυτά μετέωρα” (ό.π., σ. 306).
Ως φωτεινές μορφές που αυτοθυσιάζονται, προσφέροντας την ίδια τους τη ζωή, ο Πετράκης παρουσιάζει κορυφαία πρόσωπα και περιπτώσεις που “χάρισαν τη ζωή τους” για τους συνανθρώπους τους, κυριολεκτικά δώρισαν τη ζωή τους υπέρ των άλλων. Παραθέτει, μάλιστα, πέντε κορυφαίες, κατ’ αυτόν, περιπτώσεις.
Άνθρωπος της Αριστεράς ο ίδιος, αναφέρεται με θαυμασμό στη “Σταύρωση του Χριστού”, που θυσιάστηκε για τους ανθρώπους. Κάνει, επίσης, λόγο για τη “σταύρωση” του Ναπολέοντα Σουκατζίδη, στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής, που αρνήθηκε την πρόταση να πάρει άλλος τη θέση του, για να σώσει τη δική του ζωή.
Επίσης, για τους “δέκα που πέθαναν στις φυλακές του Μπέλφαστ με τον αργό θάνατο της απεργίας πείνας”, προς χάριν της ελευθερίας των συμπατριωτών τους Ιρλανδών. Θυμάται, ακόμη, τη μαθήτρια του, Βαγγελιώ Φωτιάδου, που εκτελέστηκε το 1948 στα Καμίνια Ηρακλείου, μαζί με τη Βαγγελιώ Αρμενάκη, αλλά και τον ελευθερωτή των δούλων, τον Σπάρτακο.
Κατ’ αρχάς, ο Πετράκης κάνει μία γενική αναφορά στις φωτεινές μορφές τους:
“Έχομε όμως τη σταύρωση του Χριστού ή τη σταύρωση του Σουκατζίδη ή της Βαγγελιώς Φωτιάδου, μια μαθήτριά μου είναι: “Κάμε δήλωση να μην σε τουφεκίσομε”. “Δεν κάνω δήλωση. Σας φτω. Τουφεκίστε με” και την τουφέκισαν στα Καμίνια” (ό. π. 305).
Επανέρχεται, όμως, ο Πετράκης για να υπερτονίσει “το μαρτύριο του Χριστού, την αυτοθυσία του Σουκατζίδη και “των παιδιών του Μπέλφαστ”. Σταματά με θαυμασμό, αν και αριστερός, στο πρόσωπο του Ιησού:
“Για το μαρτύριο του Χριστού εκστασιάζονται δισεκατομμύρια άνθρωποι. Πόσα; Εκατό, χίλια, δισεκατομμύρια άνθρωποι έχουν εκστασιαστεί; Δηλαδή το βλέπουνε αυτό. Δεν είναι ο άλλος ο οποίος λέει από τον άμβωνα τα καλά, καλά τα λέει κι εκείνος, αλλά είναι το μαρτύριο του Χριστού.
Ο Σουκατζίδης, “έβγα, εσύ, Ναπολέοντα. Μην τουφεκιστείς”. “Όχι, αν η θέση μου μείνει κενή, καλώς. Εάν όμως πρόκειται να ’ρθει ένας άλλος, δεν τη δίνω τη θέση μου”. Ο Σουκατζίδης. Τα παιδιά απ’ το Μπέλφαστ” (ό. π., 306). Ιδιαιτέρως, επανέρχεται, στα “παιδιά του Μπέλφαστ”, στον αγώνα των οποίων αναγνωρίζει την διαρκή αυταπάρνηση, τον αγώνα για την υπέρβαση των ορίων, για την ελευθερία. Την έμπρακτη θυσία και αυταπάρνηση έναντι της θεωρίας:
“Έχομε όμως τους δέκα ήρωες της ανθρωπότητας που πεθαίνουν στις φυλακές του Μπέλφαστ, με το θάνατο, με τον αργό θάνατο της απεργίας πείνας. Χωρίς καμιά αμφιβολία οι δέκα αυτοί προσφέρανε στην ανθρωπότητα πολύ περισσότερα, από ό,τι πρόσφερε όλο το ιερατείο της χριστιανοσύνης, στα δυο χιλιάδες χρόνια. Αυτοί οι δέκα μάρτυρες. Γιατί μας δείξανε ως ποιο σημείο μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος. Της διαρκούς αυταπάρνησης. Όχι της στιγμιαίας. Της διαρκούς αυταπάρνησης. Εξηντατέσσερις μέρες πεινώ, πεθαίνω, υποφέρω, πονώ, αλλά επιμένω ότι η θυσία μου θα ωφελήσει. Ένα είναι το όφελος” (ό. π., 306).
Στο σημείο εκείνο παρεμβαίνω με μια θέση, ως κατάφαση-συμπέρασμα στο συλλογισμό του: “Σανουδάκης: Η ελευθερία”. “Πετράκης: Ένα είναι το όφελος. Δεν νοείται όφελος έξω από την ελευθερία. Όταν λέμε όφελος εννοούμε εκείνο ’κεί που είναι όφελος για τους πολλούς. Για την ανθρωπότητα, τώρα και αύριο και μεθαύριο, για χίλια, δισεκατομμύρια ανθρώπους, δηλαδή. Όχι τούτους που ζούνε τώρα. Και τους άλλους” (ό.π., 306).
Όλες οι παραπάνω φωτεινές μορφές, είχαν “τον οίστρο της ζωής” για να ξεπεράσουν την ιδέα του θανάτου, για τη ζωή των άλλων, προσφέροντας τη δική τους ζωή. Και ο Κ. Πετράκης, όμως, είναι μια φωτεινή μορφή, έστω και αν δεν έδωσε τη ζωή του. Αγωνίστηκε ένοπλα σε πολλά μέτωπα, εξορίστηκε, διώχθηκε, απεμπόλησε καριέρες που μπορούσε να έχει, δικαιωματικά, όπως οι σύντροφοί του στον αγώνα, ειδικά του σαμποτάζ στο αεροδρόμιο Ηρακλείου και πέθανε φτωχός.
Καμία σχέση, όμως, οι παραπάνω φωτεινές μορφές ελευθερίας, όπως και εκείνες του Μεγάλου Σηκωμού του ’21, με τον κατάδικο πολυεκτελεστή της “17 Νοέμβρη”, των ομοϊδεατών και “φίλων” συμπορευτών του. Γιατί, εκείνος, αντί να προσφέρει τη ζωή του, αφαιρούσε τη ζωή άλλων και μάλιστα ανυπεράσπιστων.
Και όχι μόνο αυτό. Έκανε απεργία πείνας, για να έχει καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, σε άλλες φυλακές. Και το κυριότερο, ενώ αφαιρούσε τις ζωές άλλων, λυπήθηκε τη δική του ζωή “μπροστά στο φόβο του θανάτου”, λύνοντας την απεργία πείνας. Οποία απογοήτευση για τους θαυμαστές του είτε είναι παιδιά “χαλαστάδες των δρόμων” και πυρομανείς, που εκ του ασφαλούς καταστρέφουν και πυρπολούν, γιατί “γεννήθηκαν 17 Νοέμβρη”.
Είτε είναι εκείνοι που, κατά την έκφραση πάλι του Πετράκη, είναι “ραφωμένοι μέσα στα Γραφεία, μέσα στα καλοριφέρ”, αγωνιζόμενοι “δικαιωματικά” υπέρ του ψυχρού εκτελεστή και των Ιδεών του. Ενώ ουσιαστικά είναι αντίπαλοι της λειτουργίας της Δημοκρατίας και της κοινωνικής συνοχής που έχει ανάγκη στις μέρες μας ο τόπος. Γιατί όλοι οι παραπάνω δρουν εγωκεντρικά, καταστροφικά και μόνο για την αυτοπροβολή τους.
Αντιθέτως, πάλι κατά τον Πετράκη: “Αυτοί οι άνθρωποι που βρίσκονται μες στην κοινωνία και κατά περιστάσεις αποτελούν μετέωρα, φωτεινά μετέωρα, είναι που πραγματικά φλογίζουνε, καταυγάζουνε την ανθρωπότητα, την κοινή συνείδηση, και αποτελούνε τους μεγάλους ήρωες.
Ο Χριστός, ο Σπάρτακος, ο Ιουδαίος, που είναι κι αυτός κρεμασμένος κατά μήκος της Αππίας οδού, ο Σουκατζίδης, αυτούς που εμνημονεύσαμε. Και τέτοιο στρατό μαρτύρων και ηρώων έχει η ανθρωπότητα άφθονο. Δεν γνωρίζω άλλη πηγή έμπνευσης και ανωτεροποίησης του ανθρώπου, έξω από την αυταπάρνηση και τη θυσία, έτσι που γίνεται φανερή, είναι ορατή, είναι πραγματική. Νομίζω ότι από κει θα πηγάσει η έμπνευση, η διάθεση, το ανέβασμα του ανθρώπου, ως το σημείο να γίνει οικοδόμος της κοινωνίας, που ανταποκρίνεται στην κοινή ευδαιμονία” (ό.π. 305-306).
*Ο Αντώνης Σανουδάκης είναι επιτ. καθηγητής Ιστορίας-συγγραφέας