Ο Επιτάφιος του Περικλή είναι μνημείο λόγου. Πιθανόν γράφτηκε από τον Θουκυδίδη μετά το 404 π.Χ. και την ήττα της Αθήνας για να υμνήσει μια πόλη, την πατρίδα του, που άδικα τον είχε εξορίσει. Είναι εξαιρετικός ρητορικός λόγος, μεστός από υψηλά νοήματα. Φυσικά ο Θουκυδίδης δεν είχε μαγνητόφωνο, αλλά γράφει αποδίδοντας τον τρόπο που θα έπρεπε να μιλήσει ο υπεύθυνος ηγέτης στην συγκεκριμένη στιγμή.
Αφήνοντας για άλλη φορά έναν ευρύτερο σχολιασμό θα μείνω μόνο στο σημείο που απευθύνεται στους ακροατές του για να τους εμψυχώσει και να τους καλέσει να μην διστάσουν να διακινδυνεύσουν τη ζωή τους στον πολεμικό αγώνα που έχουν αναλάβει.
Στο σημείο αυτό διατυπώνει έναν εξαιρετικό ελλειπτικό συλλογισμό. «Εύδαιμον το ελεύθερον, το δ’ ελεύθερον το εύψυχον» μτφ. Ευτυχία σημαίνει ελευθερία και ελευθερία ανδρεία. Εύκολα συνάγουμε το συμπέρασμα ότι τελικά η ανθρώπινη ευτυχία εξαρτάται απολύτως από την γενναιότητα και την ανδρεία που επιδεικνύει ο πολίτης. Φυσικά στο σημείο αυτό δεν αναφέρεται στην ψυχολογική ή ατομική ελευθερία, αλλά στην ελευθερία της πόλης.
Κανείς δεν είναι δυνατόν να χαίρεται την ζωή του, να απολαμβάνει τα αγαθά του, να εκφράζεται χωρίς φόβο, να έχει ισοτιμία, αν είναι δούλος άλλων. Ο δούλος δεν ήταν και τότε και τώρα άνθρωπος. Όμως η ελευθερία δεν χαρίζεται. Κατακτάται την κάθε στιγμή με αγώνα και θυσίες. Δεν είναι κάτι δεδομένο. Ευτυχισμένος άνθρωπος δεν μπορεί να υπάρξει μέσα σε συνθήκες που πιθανόν του διασφαλίζουν κάποιες δυνατότητες, αλλά χάνει την ανθρωπιά του.
Ελεύθερος είναι όποιος δεν υφίσταται κανένα εσωτερικό ή εξωτερικό καταναγκασμό. Και η ελευθερία όμως και η ευδαιμονία έχουν ως προϋπόθεση την ανδρεία.
Σε άλλο σημείο ο Θουκυδίδης προσδιορίζει την ανδρεία. Ανδρείος δεν είναι εκείνος που από άγνοια ή σε μια στιγμή τρέλας διακινδυνεύει, αλλά εκείνος που γνωρίζει πολύ καλά και «τα δεινά και τα ηδέα», και τα ευχάριστα και τις δυσάρεστες συνέπειες, αλλά κρίνει ότι αξίζει να αναλάβει τον κίνδυνο. Αυτός άλλωστε είναι και ο πραγματικός πατριώτης. Δεν είναι ο ανόητος που κάνει το λιοντάρι, καυχάται και πουλάει πατριωτισμό. Πρέπει καλά να γνωρίζει πως η ζωή του, και αν είναι ηγέτης η ζωή των πολιτών, δεν παίζεται στα ζάρια χωρίς λόγο.
Ο Σωκράτης θα πει ότι και η αρετή είναι αποτέλεσμα γνώσης. Κανείς δεν είναι κακός με τη θέλησή του. Κάποτε και ως άτομα και ως σύνολα υποχωρούμε, προετοιμαζόμαστε και τότε μόνο προχωρούμε. Η Δημοκρατία και τότε και σήμερα έχει ανάγκη από σκεπτόμενους, συνετούς, ενημερωμένους πολίτες που ξέρουν να υπηρετούν το κοινό καλό.
Φυσικά η ευθύνη όλων δεν είναι η ίδια. Είναι ανάλογη με την κοινωνική, την πολιτική και την οικονομική δύναμη καθενός, αλλά και με την πνευματική και μορφωτική του επάρκεια.
Αξίζει να σημειώσουμε ότι ο Θουκυδίδης σε όλη την ιστορία του δεν καταφεύγει ποτέ σε μοιρολατρικές απόψεις. Πιστεύει στον άνθρωπο. Εκείνος γράφει με τις ελεύθερες επιλογές τη μοίρα του. Σ’ αυτό συμφωνεί με τον Ηράκλειτο που είχε πει ότι τελικά η μοίρα του ανθρώπου είναι το ήθος του.
*Ο Ζαχαρίας Καραταράκης είναι φιλόλογος