Όπως όλα τα καθοριστικά ιστορικά γεγονότα, έτσι και η Ελληνική επανάσταση του 1821 έχει δεχθεί πολλαπλές ερμηνείες σε σχέση με την βαθύτερη ουσία της. Εκτός από την παραδοσιακή δεσπόζουσα αφήγηση του απελευθερωτικού (εθνικού και θρησκευτικού ) χαρακτήρα του αγώνα, υπάρχουν και αναλύσεις που αποδίδουν τα αίτια στην πάλη των οικονομικών τάξεων, όπως η θεώρηση του Γιάννη Κορδάτου («Η Κοινωνική σημασία της Επανάστασης του 1821») ή του Γιάννη Σκαρίμπα («Το 1821 και η αλήθεια») αποδίδοντας πλήρως την κλασική μαρξιστική θεώρηση στο ζήτημα.
Εν ολίγοις, σε αυτές υποστηρίζεται ότι το επαναστατικό πάθος των εξεγερμένων Ελλήνων ήταν σε μεγάλο βαθμό ένα νομοτελειακό εργαλείο της ταξικής ιστορίας, που εξέφραζε την αντίδραση των καταπιεσμένων λαϊκών στρωμάτων και νεοεμφανιζόμενων αστών εναντίον των εκπροσώπων του φεουδαρχικού κράτους των Οθωμανών και των συνακολούθων τους κοτσαμπάσηδων, ανώτερου κλήρου και Φαναριωτών.
Αντίθετα δεν έχει εκτιμηθεί αντίστοιχα ευρέως, η επίδραση των φιλελεύθερων ιδεών, τόσο στην προπαρασκευή όσο και της θεσμικής σύστασης στα πρώτα χρόνια του νέο-γεννηθέντος Ελληνικού κράτους.
Η Συνθήκη του Κιουτσούκ – Καϊναρτζή (1774) και οι Ναπολεόντειοι πόλεμοι (1793 – 1813) δημιούργησαν τις συνθήκες για ραγδαία ανάπτυξη και κερδοφορία του ελληνικού εμπορι- κού (Θεσσαλία, Θεσπρωτία) και ναυτιλιακού (Ύδρα, Σπέτσες, Ψαρά) κεφαλαίου και τη δημιουργία νεότερης αστικής τάξης.
Παράλληλα, τα φιλελεύθερα μηνύματα της Γαλλικής Επανάστασης επέδρασαν καθοριστικά στη δημιουργία του κινήματος του νεοελληνικού διαφωτισμού, που διαμόρφωσε το πλαίσιο των ιδεολογικών και ηθικών προϋποθέσεων για την έναρξη του Απελευθερωτικού αγώνα των Ελλήνων του 1821. Η μεταλαμπάδευση των αρχών του Ευρωπαϊκού διαφωτισμού στην Ελληνική διανόηση της εποχής και η επακόλουθη διάχυση της, αποσκοπούσε και συνετέλεσε στην καλλιέργεια εθνικής συνείδησης και στη συνειδητοποίηση της ανάγκης συγκρότησης ενός νεωτερικού ευρωπαϊκού κράτους στον Ελλαδικό χώρο.
Ο νεοελληνικός διαφωτισμός καλλιέργησε και ενέταξε τη διπλή υπόσταση (εθνική και θρησκευτική) ως κομβικά σημεία της διατήρησης της ελληνικής ταυτότητας μέσα στο χρόνο, ταυτόχρονα με τις ευρωπαϊκές επιρροές.
Ιστορικά γεγονότα, που καταδεικνύουν την διάδοση της σκέψης και των φιλελεύθερων ιδεών από τον 18ο αιώνα (εντός και εκτός Ελλαδικού χώρου) ήσαν:
- Λειτουργούν Ελληνικά σχολεία σε όλη την Ελλάδα.
- Δημοσιεύονται 2.500 βιβλίων στα ελληνικά από τα μέσα του 18ου αιώνα έως το 1821 (τα μη θρησκευτικά βιβλία αυξάνονται από το 1/4 στα 2/3). Τα περισσότερα βιβλία δεν εκδίδονται στον «ελληνικό» χώρο.
- Το 1790 εκδίδεται στη Βιέννη η πρώτη ελληνική εφημερίδα.
- Παιδιά πλουσίων εμπόρων συνεχίζουν τις σπουδές στο εξωτερικό (ιατρική/νομική) και έρχονται σε επαφή με τις φιλελεύθερες ιδέες της γαλλικής και της αμερικανικής επανάστασης.
- Περιηγητές επισκέπτονται την Ελλάδα (Φρ. Πουκεβίλ, 1798-1801, Λόρδος Βύρων 1809).
- Έλληνες και ξένοι διανοούμενοι θέτουν το πολιτικό ζήτημα της καταπίεσης των χριστιανών (Διάλεξη Αδ. Κοραή τo 1803 στο Παρίσι, “Mémoire sur l’état actuel de la civilisation dans la Grèce”).
Από τους πρώτους υποστηρικτές του φιλελευθερισμού ήταν ο Ευγένιος Βούλγαρης (1716-1806) διαπρεπής κληρικός, παιδαγωγός και στοχαστής, ο οποίος στο έργο του. «Σχεδιάγραμμα περί Ανεξιθρησκείας» (1768) μετέφρασε τον όρο του Άγγλου φιλοσόφου John Locke «tolerantia» (δηλ. ανοχή στα ποικίλα θρησκευτικά δόγματα) ως «ανεξιθρησκεία» εισάγοντάς τον για πρώτη φορά στην Ελληνική γλώσσα.
Ο γνησιότερος εκφραστής των φιλελεύθερων αντιλήψεων ήταν αναμφισβήτητα ο Ρήγας Βελεστινλής (1757-1798), ο οποίος με τα έργα του «Φυσικής Απάνθεμα» και «Σχολείο των Ντελικάτων Εραστών» (1790), χρησιμοποιεί τη λογοτεχνική έκφραση ως μέσο για την προώθηση της κοινωνικής απελευθέρωσης και χειραφέτησης των ατόμων. Το «Πολίτευμα» (1797) ήταν ένα σχέδιο Συντάγματος επηρεασμένο από τα Γαλλικά Συντάγματα του 1793 και 1795 και περιελάμβανε Λαϊκή Κυριαρχία, Πολιτική Ισότητα («όχι μόνον οι πλούσιοι ή οι κοτζιαμπάσηδες»), Καθολική ψηφοφορία (αρρένων), Δημοψήφισμα, Λαϊκή Πρωτοβουλία, Αιρετό Δικαστών, Φιλελεύθερο χαρακτήρα (απαρίθμηση δικαιωμάτων), Κράτος Δικαίου («Οι Νόμοι νάναι ο πρώτος και μόνος οδηγός»/«Θούριος»), Υποχρεωτική εκπαίδευση (αρρένων/θηλέων), Πολιτικό Άσυλο.
Ο κορυφαίος πάντως φορέας των ιδεών του φιλελευθερισμού στην Ελλάδα υπήρξε ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833), ο οποίος έχοντας βιώσει την Γαλλική Επανάσταση αφιερώνει το μεγαλύτερο μέρος του έργου του στα παιδαγωγικά ζητήματα, εκδίδει τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, αναδεικνύει την αρχή της ελευθερίας και δικαιοσύνης, απορρίπτει τις δεισιδαιμονίες και προωθεί τον διαχωρισμό Εκκλησίας – Κράτους («να περιορισθώσιν οι εκκλησιαστικοί εις το εξής εις μόνην την εκκλησιαστικήν στρατείαν, αποκλειόμενοι από όλα τα πολιτικά υπουργήματα» απόσπασμα επιστολής στον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο). Είναι χαρακτηριστική η ρήση του: «Καταγόμαστε από τους Έλληνες. Πρέπει να ξαναγίνουμε άξιοι να φέρουμε αυτό το όνομα. Αλλιώς να σταματήσουμε να το χρησιμοποιούμε».
Με την έναρξη του Αγώνα του 1821 οι φιλελεύθερες ιδέες ήταν οι κυριότερες πηγές έμπνευσης κατά την άντληση αρχών και επιχειρημάτων για τη σύνταξη των συνταγματικών κειμένων.
Το «Σύνταγμα της Επιδαύρου» από την Α΄ Εθνοσυνέλευση (1/1/1822), η Β’ Εθνοσυνέλευση στο Άστρος (29/3/1823) και το «Πολιτικό Σύνταγμα» της Ελλάδας από τη Γ΄ Εθνοσυνέλευση στην Τροιζήνα (1/5/1827) περιλάμβαναν σαφείς φιλελεύθερες αναφορές. Το «Πολιτικό Σύνταγμα» εμπεριείχε:
- Αρχή της Λαϊκής Κυριαρχίας (Η κυριαρχία ενυπάρχει εις το ‘Εθνος. Πάσα εξουσία πηγάζει εξ’ αυτού και υπάρχει υπέρ αυτού).
- Αντιπροσωπευτικό σύστημα / Υπεροχή της λαϊκής αντιπροσωπείας (Βουλή: καθιερώνεται τριετής θητεία, που ανανεώνεται κάθε χρόνο (αμερικανικό σύστημα), ο κυβερνήτης δεν μπορεί να την διαλύσει και να συνάψει διεθνείς συμφωνίες, καθιερώνεται κοινοβουλευτικός έλεγχος με ερωτήσεις – ευθύνη υπουργών και επιδιώκεται ανεξάρτητη Δικαιοσύνη (δημοσιότητα συνεδριάσεων).
- Δημοκρατική αρχή: Ισοπολιτεία, Ισονομία (επαγγέλματα, φόροι, ασυμβίβαστο κληρικών, τίτλοι ευγενείας).
- Φιλελεύθερη αρχή: προσωπική ελευθερία και ασφάλεια κατά αυθαίρετων διώξεων, ελευθερία εκπαίδευ- σης, γνώμης, τύπου, θρησκευτικής συνείδησης και λατρείας, απαραβίαστο ιδιοκτησίας (συμπεριλαμβανομένης και της πνευματικής).
- Δικαστικός έλεγχος συνταγματικότητας, εφαρμογή γραπτού δικαίου, μη αναδρομικότητα νόμων.
Ο Συνταγματολόγος Αριστόβουλος Μάνεσης σχολιάζοντας το συγκεκριμένο Σύνταγμα ανέφερε : «Υπερέβαινε όλα τα ευρωπαϊκά Συντάγματα της εποχής του ως προς την εφαρμογή των δημοκρατικών και φιλελεύθερων ιδεωδών».
Το πνεύμα της εποχής απηχείται στον «Ύμνον εις την Ελευθερίαν» του Διονυσίου Σολωμού (1823), όπου κάνει φιλελεύθερες αναφορές ακόμα και στην Αμερικανική Επανάσταση:
Και ακαρτέρει, και ακαρτέρει
Φιλελεύθερη λαλιά,
Ένα εκτύπαε τ’ άλλο χέρι
Από την απελπισιά (6η στροφή)
Γκαρδιακά χαροποιήθη
Και του Βάσιγκτον η γη,
Και τα σίδερα ενθυμήθη
Που την έδεναν και αυτή (22η στροφή)
Ωστόσο, παρόλο που οι φιλελεύθερες ιδέες έπαιξαν τόσο σημαντικό ρόλο στη σύνταξη των αρχικών πολιτειακών κειμένων, στη συνέχεια οι έριδες και ανταγωνισμοί μεταξύ των Ελλήνων πολιτικών και τοπικών παραγόντων αναίρεσαν την συνέχιση της εφαρμογής τους και επιβλήθηκε ένα πιο συγκεντρωτικό και κυριαρχικό σύστημα διακυβέρνησης.
Το γεγονός αυτό όμως δεν αναιρεί την πραγματικότητα ότι η πρώτη αυτή περίοδος της ίδρυσης του Ελληνικού κράτους 1821- 1827 έχει ονομασθεί ως 1η Ελληνική Δημοκρατία (με τις άλλες δύο επόμενες να ορίζονται κατά τα διαστήματα 1924-1935 και απο το 1974 έως και σήμερα).
Συμπερασματικά, οι αρχές του Φιλελευθερισμού άσκησαν σημαντική έλξη και επιρροή στις κατακλυσμιαίες ιστορικές αλλαγές της αρχής του 19ου αιώνα, διαμόρφωσαν την γέννηση της υπόστασης Ελληνικού κράτους (έστω και εάν δεν είχαν άμεση σημαντική συνέχεια) και αποτελούν αναπόσπαστο διαχρονικά κομμάτι της ιστορίας και της κουλτούρας μας ως έθνος.
Επιλεγμένη βιβλιογραφία:
1) Αριστείδης Ν. Χατζής: Από το Νεοελληνικό Διαφωτισμό στα Συντάγματα της Επανάστασης του 1821: Ο Πρώιμος Ελληνικός Φιλελευθερισμός https://drive.google.com/drive/folders/1JSx3mUveAHuqy_E3bsCx_D7x1iJqh46L
2) Κωνσταντίνος Αρβανιτόπουλος: Κοινωνικός Φιλελευθερισμός. Εκδόσεις Ποιότητα. 2012
3) Το μικρό βιβλίο του Ελληνικού Φιλελευθερισμου. Εκδόσεις ΚΕΦιΜ. 2016
* Ο Χαράλαμπος Λυδάκης είναι διευθυντής β’ Παθολογικής Κλινικής Βενιζελείου και υποψήφιος περιφερειακός σύμβουλος “Η ΚΡΗΤΗ ΜΠΡΟΣΤΑ”.